خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - آناهید خزیر: آسیای مرکزی نقشی مهم و ماندگار در تحولات دوران باستان و نیز سده‌های میانه منطقه داشته است. در دوره میانه، شکل‌گیری حکومت‌های ایرانی و رواج زبان فارسی که زبان نیاکانی بخش بسیاری از جغرافیای آن گستره بود، به گسترش و دادوستدهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آسیای میانه و فلات ایران منجر شد. در این میان تا پیش از چند سده گذشته، ایران و تاجیکستان تاریخ و فرهنگ مشترک و همانندی داشتند.
زبان مشترک یکی از اساسی‌ترین اشتراکات فرهنگی دو کشور است. از این‌رو با آنکه تحولات سیاسی میان این دو سرزمین جدایی انداخت اما ریشه‌های فرهنگی در آن پاره جدامانده، همچنان پایدار ماند. عشق به ادبیات فارسی و دلبستگی مردم تاجیک به شعرای فارسی‌زبان به ویژه فردوسی و شاهنامه‌اش بر عمق این پیوند ناگسستنی افزوده است. جشن نوروز را هم می‌توان از مهمترین نمادهای پیوند فرهنگی ایران و تاجیکستان برشمرد. این جشن هزاران ساله که در بسیاری از کشورهای آسیایی به‌ویژه حوزه ایران فرهنگی همچنان پابرجا مانده، در کشور تاجیکستان با شکوه تمام برگزار می‌شود که نشان از تعلق مردم این کشور به آیین‌های نیاکانی خود دارد.
خوشبختانه با استقلال جمهوری تاجیکستان (آغاز ۱۹۹۰ میلادی) پیوندهای میان دو کشور ایران و تاجیکستان افزایش چشمگیر یافت و به مبادلات فرهنگی بسیاری انجامید. در این میان شمارگان کتاب‌هایی که در ایران درباره‌ی تاجیکستان منتشر می‌شود (در زمینه‌های فرهنگی، تاریخی، هنری، باستان‌شناسی، آداب‌ورسوم و موارد بسیار دیگر) دلیل بر پیوندهای جدایی‌ناپذیر دو کشور و علائق مشترک است.
تاجیکستان مهمان ویژه سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران (۱۴۰۲) بود. بررسی کوتاهی از آثار منتشر شده در بازار نشر ایران درباره تاجیکستان، ما را به شناخت گذرایی از پیشینه و وضعیت کنونی تاجیکستان و مردمان آن رهنمون خواهد شد.
کتاب‌هایی در شناخت تاجیکستان
برای شناخت کشور تاجیکستان، مرزهای سیاسی، وضعیت جغرافیایی، نظام حکومتی، مردم و فرهنگ تاجیکی‌ها و موضوعاتی از این‌دست، چند کتاب درخور یادآوری است. مانند: «تاجیکستان»، نوشته رویا منتظمی (ناشر: اداره نشر وزارت امور خارجه- ۱۳۷۵). در این کتاب که از «مجموعه سبز» ناشر است، به جغرافیا، تمدن، فرهنگ، اوضاع اقتصادی و آموزشی، رسانه‌های گروهی، روابط خارجی، سیاست و حکومت کشور تاجیکستان پرداخته شده است. کتاب «تاجیکستان»، نوشته محمود برآبادی (نشر: شرکت کتاب‌های جیبی سهامی خاص- ۱۳۸۷- در ۱۴۰ صفحه) به رسوم و آداب و موقعیت جغرافیایی و مذهب و سیاست در تاجیکستان می‌پردازد. کتاب «جمهوری تاجیکستان»، نوشته احمد علامه‌فلسفی (نشر فراروان‌شناسی؛ ۱۳۸۹- در ۷۶ صفحه) عنوان دیگر است. «جمهوری تاجیکستان پاره‌ی تن ایران»، نوشته بهرام امیراحمدیان و مهدی ناصری (نشر شیرازه، ۱۳۹۶) نیز نوشته‌ای در این باره است. این کتاب در سه‌بخش آماده شده است. در بخش نخست به شناخت آسیای مرکزی پرداخته شده؛ در بخش دوم شناخت جغرافیا و سرزمین جمهوری تاجیکستان مد نظر بوده است و بخش سوم به فرهنگ تاجیکستان اختصاص یافته است.
درباره جغرافیای تاجیکستان کتاب «جغرافیای تاریخی تاجیکستان؛ پژوهش در تاریخ، جغرافیا، آثار باستانی، بزرگان، ویژگی‌های اجتماعی و جمعیتی، فرهنگ مردم و اقتصاد تاجیکستان»، نوشته ایرج افشار سیستانی (نشر بین‌المللی الهدی، ۱۳۸۴- در ۲۷۳ صفحه) عنوانی است که منتشر شده است. این کتاب در یازده فصل است. کتاب «جغرافیای کشورهای جهان: تاجیکستان»، نوشته حمید بحیرایی (ناشر: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح؛ ۱۳۸۹- در ۱۷۴ صفحه) عنوان درخور ذکر دیگر است. در این کتاب از ویژگی‌های انسانی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، قابلیت‌ها و استعدادهای بالقوه و بالفعل کشور تاجیکستان سخن به میان آمده است.
روابط دیپلماتیک ایران و تاجیکستان
درباره مناسبات سیاسی ایران و تاجیکستان چند عنوان کتاب، نمونه‌وار، باید یاد شود. مانند: «روابط ایران و تاجیکستان؛ با تأکید بر دیپلماسی فرهنگی»، نوشته بهروز رئیسی (نشر موجک- ۱۳۹۷- ۱۲۴ صفحه). در این کتاب به بررسی عوامل مادی و غیر مادی دخیل در مناسبات دو کشور پرداخته شده است. «دیپلماسی فرهنگی؛ مطالعه موردی کشورهای افغانستان و تاجیکستان»، نوشته خدیجه حاجیان (نشر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات؛ ۱۳۹۵). در این کتاب به بررسی ظرفیت‌های زبان فارسی به منظور مرور ارزش‌های انقلاب اسلامی در مناسبات با کشور تاجیکستان پرداخته شده است. «مناسبات ایران‌وتاجیکستان از ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۱ میلادی؛ بررسی مولفه‌های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی»، نوشته‌ی منوچهر ارباب (نشر بوتیا، کرمان ۱۳۹۸- ۱۶۸ صفحه) و نیز کتاب «ایران و ثبات سیاسی در تاجیکستان (پس از فروپاشی شوروی)»، نوشته محمدرضا رفیعی دولت‌آبادی و علی‌رضا زرگر / نشر پرتوک ۱۴۰۰)، دو عنوان دیگر است. در زمینه تجارت و بازرگانی دو کشور ایران و تاجیکستان این عنوان یاد کردنی است: «بایدها و نبایدهای تجارت با تاجیکستان»، نوشته رضا آقازیارتی (نشر مهدیه، ۱۳۹۵).
اسلام و نهضت اسلامی در تاجیکستان
درباره اسلام در تاجیکستان و نهضت اسلامی این عناوین یادکردنی است: «آشنایی با ترجمه‌های فارسی قرآن کریم ایران و تاجیکستان»، نوشته عبدالمنان نصرالدین خجندی (نشر میترا، ۱۳۸۵). نویسنده در این اثر، علاوه بر بازنگری منتقدانه برترین ترجمه‌های قدیمی فارسی قرآن کریم، از دوره ساسانیان به بعد، سی ترجمه‌ی فارسی قرآن از معاصران ایرانی را معرفی کرده و علاوه بر آن، به ترجمه‌های مربوط به برخی تفاسیر کهن، اشاره نموده، هم‌چنین ترجمه‌های قرآن درتاجیکستان را معرفی و نقد کرده است. این ترجمه‌ها عمدتاً به پنج دسته تقسیم می‌شوند: ترجمه‌های تحت اللفظی، ترجمه‌هایی با اضافات تفسیری، ترجمه‌هایی که در آن بیشتر بر معنی و مفاهیم قرآنی توجه شده است، ترجمه‌هایی که آمیزه‌ای از سه روش یاد شده است و ترجمه‌های منظوم.
دو عنوان دیگر چنین است: «اسلام و نهضت اسلامی در تاجیکستان معاصر»، نوشته شمس‌الحق نور (ناشر سوره‌ی مهر، ۱۳۷۴- ۱۴۰ صفحه) و نیز «اسماعیلیه بدخشان»، نوشته مریم معزی (نشر پژوهشکده تاریخ اسلام، ۱۳۹۵- ۲۸۰ صفحه). بدخشان در پاکوه‌های هندوکش و پامیر، بر بام دنیا، جای دارد. سرزمینی دشوارگذر و دشوارزیست است. در این پژوهش به حضور اسماعیلیه در بدخشان پرداخته شده است.
زبان فارسی در تاجیکستان
زبان فارسی پیوندگاه ایران و تاجیکستان است. از این‌رو همواره مورد توجه نویسندگان دو کشور بوده است. چند عنوان که باید یاد کرد چنین اند: «فارسی ایران و تاجیکستان» (ناشر اداره نشر وزارت امور خارجه- ۱۳۷۴- ۴۲۰ صفحه). «جُستارها درباره زبان، ادب و فرهنگ تاجیکستان»، نوشته محمدجان شکوروف، به‌اهتمام مسعود میرشاهی (نشر اساطیر، ۱۳۸۴- دو جلد). محمدجان شکوروف از استادان زبان و فرهنگ تاجیکستان است. برخی از جستارها چنین عنوان گرفته‌اند: نگاه عمومی به ادبیات تاجیکی سده بیستم؛ سرنوشت زبان فارسی تاجیکی ماوراءالنهر در سده بیستم؛ از معارف‌پروری تا چنگیزپرستی؛ صدرالدین عینی روشنگر بزرگ تاجیک.
«شادی همدرسان (به‌شادی پنجاهمین سال بنیاد دانشگاه دولتی- ملی تاجیکستان)»، نوشته رحیم مسلمانیان قبادیانی (نشر هفت‌آسمان، ۱۳۷۹) عنوان دیگر در این زمینه است. کتاب حاضر به مناسبت پنجاهمین سال تاسیس دانشگاه دولتی تاجیکستان و برگزاری جشن‌های ۱۱۰۰ ساله دولت سامانیان و گسترش زبان فارسی در کشور تاجیکستان به چاپ رسیده است. این کتاب مشتمل بر خاطرات رحیم مسلمانیان قبادیانی، از اعضای هیات علمی دانشگاه است که طی آن وی دانشگاه، استادان و همدرسان خویش را معرفی می‌کند.
نسخه‌های خطی فارسی موجود در دانشگاه‌ها و کتابخانه‌های تاجیکستان از اهمیت بسزایی برخوردارند. چند عنوان که به فهرست آن آثار پرداخته‌اند، چنین عنوان گرفته‌اند: «فهرست نسخه‌های خطی انیستیتو شرق‌شناسی و آثار خطی تاجیکستان»، به‌اهتمام حسین مطیعی‌امین و امیریزدان علی‌مردان و مهدی کریمی (ناشر اداره نشر وزارت امور خارجه، ۱۳۸۳). «فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی تاجیکستان (ابوالقاسم فردوسی)»، نوشته علی بهرامیان و زیر نظر عبدالله یونس‌اف (ناشر کتابخانه عمومی آیه‌الله مرعشی نجفی- قم، ۱۳۸۹). مولف در این کتاب گزارشی اجمالی از آثار و نسخه‌های خطی موجود در کتابخانه ملی تاجیکستان به خوانندگان ارائه می‌کند. ابعاد، اوراق، اندازه، صفحات و موضوعات کتابشناختی هر نسخه را می‌آورد. «فهرست نسخه‌های خطی موجود در ولایت بدخشان تاجیکستان»، نوشته قدرت‌بیگ ایلچی‌بیگ و انورشاه خماروف (ناشر: کتابخانه عمومی آیه‌الله مرعشی نجفی- قم، ۱۳۷۶).
شاهنامه فردوسی میراث مشترک همه فارسی‌زبانان است. دانشمندان تاجیکستان نیز به این کتاب ارجمند توجه ویژه دارند. یک عنوان در این زمینه «نامه و نامه‌نگاری در شاهنامه»، نوشته‌ی جوره‌بیگ نذری و علی محمدی خراسانی، از اعضاء آکادمی علوم جمهوری تاجیکستان است که در ایران به‌دستیاری نشر آرون (با همکاری موسسه فرهنگی اکو) در سال ۱۳۹۹ و به‌اهتمام حسن قریبی انتشار یافته است.
شعر کنونی تاجیکستان
شعر کنونی تاجیکستان هیچ‌گاه از نگاه پژوهندگان شعر فارسی در ایران پنهان نمانده است. چند عنوان مهم این حوزه چنین است: «چشم‌انداز شعر معاصر تاجیکستان»، نوشته علی‌اصغر شعردوست (نشر بین‌الملل الهدی، ۱۳۷۶- ۳۲۸ صفحه). «افسانه‌ی عشق؛ گزیده عاشقانه‌های امروز تاجیکستان»، نوشته رضا کیانی (ناشر: نگاه، ۱۳۹۴). و نیز کتابی درباره شعر کودک در تاجیکستان: «ترنه‌ومینه (برگزیده شعر کودک‌ونوجوان تاجیکستان)»، فراهم‌آمده‌ی مشترک عبید رجب، سیدعلی مامور، زیبا علی‌خانی و حوره هاشمی (نشر خردگان، ۱۳۹۹، ۱۰۸ صفحه).
به‌همین‌گونه است موسیقی تاجیکستان که با موسیقی اصیل ایران پیوند دارد. یک کتاب در این باره چنین عنوان دارد: «فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران: فارسی‌زبانان تاجیکستان و ازبکستان»، نوشته‌ی کیوان پهلوان (نشر آرون، ۱۳۹۶- ۴۴۸ صفحه). کتاب حاضر جلد بیست‌ویکم از مجموعه «فرهنگ گفتاری در موسیقی ایران‌زمین» است که حاصل سال‌ها پژوهش در فرهنگ و موسیقی ماوراءالنهر، به‌ویژه جمهوری تاجیکستان و ازبکستان است.
درباره آیین‌های مشترک دو کشور ایران و تاجیکستان این عناوین درخور نگرش است: «نوروز خجسته‌پی؛ نگاهی به مراسم نوروزی در تاجیکستان و آسیای میانه»، نوشته نرگس فراهانی و روزی احمداف (نشر مهر اوج- ۱۳۹۲- ۵۲ صفحه). «پیدایش و تحول مهرپرستی در دوران باستان در آسیای میانه (تاجیکستان)»، نوشته مهین احبابی (نشر اهوراقلم- ۱۳۹۵- ۲۷۰ صفحه). در این کتاب به تقدس حیوانات، نمادها و عناصر مقدس دین مهری در آسیای میانه و ایران اشاره شده است.
سفرنامه‌هایی درباره تاجیکستان
سفرنامه‌های امروزی بخش مهمی از شناخت ما را از سرزمین‌های دیگر شکل می‌دهند. در میان ِ چندین سفرنامه درباره تاجیکستان، چند عنوان نمونه‌وار آورده می‌شود: «بهار گمشده؛ یادداشت‌های سفر تاجیکستان»، نوشته‌ی ناصر ایرانی (دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳- ۱۱۱ صفحه). «سفرنامه‌ی تاجیکستان»، نوشته حسین مسرت (یزد، نشر یزدا، ۱۴۰۰- ۲۲۸ صفحه). این سفرنامه، دستاورد سفر نگارنده به کشور تاجیکستان و شهرهای دوشنبه، توس، حصار و قبادیان در بهار سال ۱۳۸۳ است که پس از ۱۷ سال چاپ شده است. سفرنامه‌ی مسرت، گویای روزگار کشور و مردم تاجیکستان در سال‌های نخستین پس از رهایی از جنگ‌های خانگی است. چند پیوست درباره گویش یا زبان تاجیکی از دیگر بخش‌های این کتاب است.
عنوان‌های دیگر چنین است: «سفرنامه تاجیکستان و سمرقند و بخارا (ازبکستان)»، نوشته‌ی نادره بدیعی (نشر آرون، ۱۳۹۸- ۱۵۲ صفحه)؛ «بوی جوی مولیان؛ خاطرات سفر به تاجیکستان»، نوشته جعفر ابراهیمی (ناشر: موسسه فرهنگی منادی تربیت، ۱۳۸۰- ۱۳۲ صفحه)؛ «ماوراء مرز؛ یادداشت‌هایی از دوماه زندگی در بخشی از خراسان و ماوراءالنهر که امروزه تاجیکستان نام دارد»، نوشته احسان صفرزاده (ناشر: شرکت چاپ‌ونشر بین‌الملل، ۱۴۰۰- ۲۲۴ صفحه).
شاید گفتن این نکته دور از لطف نباشد که تاجیکستان میهمان ویژه سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود. البته در غرفه‌ای که به تاجیکستان اختصاص داده شده بود بیشتر درباره شناخت تاجیکستان اطلاعات ارائه می‌شد و یا کتاب‌هایی درباره ایران که به خط سیریلیک ترجمه شده باشد و نیز صنایع‌دستی و شال‌های رنگی تاجیکی به نمایش درآمده بود. شاید بهتر بود که با یک برنامه‌ریزی بهتر بخش کتاب این میهمان ویژه بیشتر پررنگ‌تر بود و صنایع دستی از کتاب پیشی نمی‌گرفت.
سه‌شنبه ۲ خرداد ۱۴۰۲ - ۱۳:۳۰
نظر شما