سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- سیدمجید نبوی، مدرس دانشگاه و پژوهشگر: امروزه تعداد دانشجویان و طلاب افزایش یافته است و تعداد پایان‌نامه‌ها نیز نسبت به سالهای گذشته افزایش چشمگیری داشته‌اند. در این میان برخی از افرادی که از پایان‌نامه خود دفاع کرده‌اند تمایل دارند که پایان‌نامه خود را به صورت کتاب منتشر کرده تا علاوه بر تقویت رزومه خود، دیگران بتوانند از نوشته‌های آنان استفاده کنند. در ادامه راهکارهایی بیان می‌شود که اگر آن‌ها رعایت شده و همگی انجام شود، پایان‌نامه دفاع شده در هر رشته ای قابلیت چاپ به صورت کتاب را پیدا می‌کند.
 
1- گرفتن اجازه از دانشگاه یا حوزه و استادراهنما
پایان‌نامه‌ها به لحاظ حقوقی و قانونی متعلق به دانشگاه و پژوهشگاه‌ها و یا حوزه هستند و برای چاپ آن‌ها به صورت کتاب باید از موردنظر اجازه گرفت. معمولا این اجازه از بخش پژوهش و به صورت کتبی دریافت می‌شود و نویسنده پایان‌نامه، برگه کتبی را دریافت و نزد خود نگهداری می‌کند تا درصورتی که کسی یا مرکزی معترض شد؛ نویسنده با نشان دادن برگه، قانونی بودن کار خود را نشان دهد. همچنین ضروری است که از استاد راهنما نیز اجازه انتشار گرفت که معمولا اساتید، اجازه انتشار می‌دهند. این کار به جهت حفظ احترام استاد راهنما و مطلع شدن ایشان از انتشار پایان‌نامه به صورت کتاب انجام می‌شود. درج اسم استاد راهنما به عنوان نویسنده کتاب به اختیار دانشجو و توافق دانشجو با استاد مربوط می‌شود. به عبارت دیگر هم می‌توان اسم استاد راهنما را به عنوان نویسنده ذکر کرد و هم می‌توان اسم استاد را به عنوان نویسنده ذکر نکرد. این مسئله بستگی به دانشجو دارد و معمولا استاد راهنما دانشجو را به درج اسم خود به عنوان نویسنده، اجبار نمی‌کند اما ضرورت دارد که اجازه آن ها بابت چاپ بدون اسم استاد راهنما گرفته شود.

2- تغییر ساختار و کلمات پایان‌نامه به کتاب
معمولا در پایان‌نامه‌ها، بخش‌ها و در برخی مواردکلماتی وجود دارد که نباید در کتاب بیاید مثلا در پایان‌نامه چکیده، نتیجه، کلیات، فرضیه و غیره می‌آید درحالیکه در کتاب این بخش‌ها نمی‌آید. باید این بخش‌ها را حذف کرد و پس از حذف دقت داشت که تیترها و شماره‌های تیترها به ترتیب باشد. برای مثال اگر 1- فصل اول کلیات است و حذف می‌شود باید عدد 1 و فصل یک به فصل دو داده شود و زیرتیترها هم دقیق و بدون اشتباه بیاید. همچنین کلماتی مانند این پایان‌نامه و این رساله، باید از پایان‌نامه حذف شود برای این کار، کلمه پایان‌نامه و رساله به صورت جداگانه جست و جو می‌شود و به جای آن‌ها از کلمه نگارش یا کتاب استفاده شود. به طور کلی باید دقت کرد هرآنچه که نشان دهنده پایان‌نامه بودن هست؛ باید حذف شود تا مطالب برای مخاطب به صورت کتاب (و نه پایان‌نامه) باشد. همچنین می‌توان یکبار پایان‌نامه را مطالعه کرد و هرآنچه که نشان دهنده پایان‌نامه بودن است حذف شود.

3- رفع اشکالات محتوایی و ارتقاء پایان‌نامه
به دو شکل می‌توان پایان‌نامه را ارتقاء داد و اشکالات محتوایی را رفع نمود. اول اینکه خود فرد زمان مناسب و کافی برای اصلاح پایان‌نامه بگذارد و هر آنچه که احساس می‌کند سبب تقویت متن می‌شود؛ انجام دهد و اشکالاتی که می‌بیند را رفع نماید. دوم اینکه پایان‌نامه را به یک الی دو استاد متبحر داد تا اشکالات پایان‌نامه را بیان کنند و به صورت کامنت در پایان‌نامه درج نموده و نویسنده آن اشکالات را رفع نمایند. معمولا برخی از اساتید با دریافت هزینه یا رایگان، پایان‌نامه را به صورت قوی داوری نموده و اشکالات را بیان می‌کنند تا پس از انجام اصلاحات، پایان‌نامه، قابلیت چاپ را پیدا کند. به نظر می‌رسد روش دوم(ارسال پایان‌نامه به اساتید و بیان اصلاحات) بهتر و سبب اتقان بیشتر نگارش می‌شود و توصیه می‌شود از روش دوم استفاده شود.

برخی از اشکالات محتوایی پایان‌نامه‌ها عبارتند از:

1- استفاده از متن‌های طولانی و غیرمستقیم: برخی دانشجوها و طلبه‌ها دائم در پایان‌نامه می‌نویسند «فلانی گفت» سپس یک متن طولانی آورده می‌شود این گونه نوشتن‌ علمی‌ نیست و نشان‌دهنده این است که نویسنده فقط جمع‌آوری مطلب کرده است باید این مطالب طولانی را به صورت غیر مستقیم و حدودا 50 الی 70 کلمه‌ای کرد مطالب طولانی با ارجاعات مستقیم از ارزش علمی‌یک اثر به شدت می‌کاهد. البته ممکن است در موارد محدود و معدود نیاز به ارجاع طولانی باشد اما ارجاعات طولانی و مستقیم غالبا مورد تایید مجامع علمی‌نیست.

2- آوردن مطالب بی ارتباط یا کم ارتباط(خروج موضوعی): گاهی دیده می‌شود برخی دانشجوها و طلبه‌ها برای پر کردن پایان‌نامه و تمام کردن آن هر مطلبی و لو غیر مرتبط را می‌آورند. وجود مطالب غیر مرتبط نشان دهنده ضعف نویسنده است و باید این گونه مطالب یافت سپس حذف شود این کار را باید یک نفر غیر از نویسنده مثلا یک استاد داور که پیش از این اشاره شد؛ انجام داده و موارد خروج موضوعی را مشخص نماید.

3- استفاده از متن‌های بریده بریده و کنار هم چیده شده: یکی دیگر از اشکالات پایان‌نامه‌ها این است که متن‌ها به صورت زنجیروار به هم متصل نیست و نویسنده فقط متن‌های مختلفی را به صورت بریده بریده از منابع مختلف جمع‌آوری کرده است باید متن‌ها را به صورت زنجیر وار به هم وصل کرد. مثلا بعد از نوشتن یک پاراگراف اینگونه نوشت در همین راستا فلانی می‌گوید. علاوه بر این فلانی معتقد است.

4- استفاده از منابع کم و ضعیف: گاهی دیده می‌شود که در پایان‌نامه‌ها از منابع ضعیف و غیر علمی‌ و آکادمیک استفاده شده است؛ نشناختن منابع مرتبط با تحقیق و استفاده نکردن از آن‌ها یکی از مهمترین مشکلات دانشجویان است.

5- نبود تحلیل یا ارائه تحلیل‌های ضعیف: پایان‌نامه ترکیبی از توصیف و تحلیل است به عبارت دیگر در برخی موارد مطالب با ارجاع می‌آید در برخی موارد نویسنده باید به تحلیل مطالب بپردازد. در حوزه تحلیل همواره ضعف وجود دارد برخی گمان می‌کنند که اگر مطالبی را جمع کنند و تحلیلی قوی و جامع ارائه ندهند پایان‌نامه ای خوب نوشته‌اند درحالیکه ارزش پایان‌نامه به تحلیل‌های دقیق و جامع و بدون نقص آن است باید سعی کرد تحلیل‌های قوی و بدون اشتباه ارائه داد.

6- درصد مشابهت زیاد
در پایان‌نامه‌ها معمولا تا 30 درصد اجازه مشابهت به نویسنده داده می‌شود. اما در کتاب 30 درصد پسندیده نیست و باید به کمتر از 5 الی 10 درصد برسد. برای کمتر کردن درصد مشابهت باید ابتدا پایان‌نامه را به یکی از سامانه‌های همانند جو مانند سمیم نور یا سامانه همانندجو ایرانداک فرستاد این سامانه‌ها علاوه بر مشخص کردن درصد مشابهت بخش‌هایی از متن که مشابهت دارد را نشان می‌دهد. در نتیجه نویسنده بخش‌هایی که مشابهت دارد را باید بازنویسی کند به طوری که مفهوم همان مفهوم باشد اما کلمات متفاوت باشد تا در نهایت درصد مشابهت به کمتر از 5 الی 10 درصد برسد. در پایان این بخش ذکر این نکته ضروری است همانطور که گفته شد بهترین راه ارتقاء پایان‌نامه، ارائه آن به یک الی دو داور و دریافت کامنتهای اصلاح و انجام اصلاحات است.
 
4- ویراستاری کتاب
پس از رفع اشکالات محتوایی و تقویت مطالب پایان‌نامه، باید متن مورد نظر را به ویراستار ارسال کرد. ویراستاری یک علم است و تنها کسانی که دوره‌های ویراستاری را گذرانده‌اند و تبحر در ویراستاری دارند؛ می‌توانند آن را انجام دهند. هر مقاله که منتشر می‌شود معمولا به ویراستاری سپرده می‌شود هر کتابی هم که قرار است؛ منتشر شود باید به ویراستاری سپرده شود ویراستاری دارای بخش‌های مختلفی چون صوری، زبانی، فنی و غیره است که هزینه هر بخش به صورت جداگانه توسط ویراستاران حساب می‌شود. توصیه می‌شود که هر کتابی قبل از چاپ، ویراستاری صوری، زبانی، فنی انجام شود اگر ویراستاری انجام نشود؛ ممکن است اشکالاتی در متن وجود داشته باشد که چهره کتاب را زشت نشان دهد و نویسنده را کم دقت جلوه دهد. متاسفانه بسیاری از کتابهای علما به لحاظ ویراستاری اشکال دارد و اگر کتاب برخی از علما را به ویراستاران بدهیم؛ اشکالات فراوانی از آن کتاب‌ها خواهند گرفت و این نشان‌دهنده آن است که آن‌هاکتاب خود را به ویراستاری نمی‌فرستند. بنابراین توصیه می‌شود که هر کتابی قبل از انتشار به ویراستاری ارسال شود. برای ارسال کتاب به ویراستار متبحر، می‌توان از ویراستاران مختلف رزومه خواست و نمونه کارهایشان را دید و یک صفحه به عنوان نمونه کار به آن‌ها داد و در صورت رضایتمندی از کار آن‌ها ، پایان‌نامه را جهت ویراستاری به آن‌ها ارسال نمود.

5-گلاسوری کتاب
در انتهای برخی کتاب‌ها، کلمات مهم به همراه ارجاع به صفحه می‌آید که به گلاسوری معروف است گلاسوری غیر از فهرست مطالب است و در برخی دانشگاه‌ها به گلاسوری امتیاز می‌دهند و جمعا سبب افزایش امتیاز کتاب می‌شود.معمولا انتشاراتی‌ها خودشان کارگلاسوری را انجام می‌دهند و می‌توان کار گلاسوری را به آن‌ها سپرد البته بهتر است نویسنده کلمات مهم را استخراج و به انتشاراتی بدهد تابراساس آن گلاسوری تهیه شود.

6- یافتن انتشارات و اعتبار آن‌ها و هزینه‌های انتشار
درباره یافتن انتشارات باید گفت که وب سایتی با نام مرجع ناشران ایران به آدرس http://www.nashreiran.ir/  وجود دارد و اگر هرفردی، نام انتشارات را در این وب سایت جست و جو کند اطلاعات کامل و شماره تلفن و وب سایت(در صورت وب سایت داشتن) برای مخاطب نمایان می‌شود؛ بنابراین هر فردی به راحتی می‌تواند به انتشارات مورد نظر خود دست یابد و بابت هزینه و نحوه انتشار و غیره با انتشاراتی‌های مورد نظر خود مذاکره کند.

برخی از انتشاراتی‌ها عبارتنداز:
انتشارات هر دانشگاه با نام همان دانشگاه؛ مثلا انتشارات دانشگاه تهران، انتشارات دانشگاه فردوسی، انتشارات هر پژوهشگاهی، انتشارات جهاد دانشگاهی(جهاد دانشگاهی در شهرهای مختلف انتشاراتی دارد)، نشر‌هاجر، نشر متخصصان، نشر چشمه، نشر نگاه، نشر ثالث، نشر نیماژ، نشر امیرکبیر، نشر ققنوس، انتشارات سوره مهر، نشر شاپرک، انتشارات سنا، انتشارات جنگل، انتشارات کوله پشتی، انتشارات قدیانی، انتشارات آتیسا، انتشارات مروارید، انتشارات روزبهان، انتشارات یساولی، انتشارات ترجمان، انتشارات فرهنگ جاوید، انتشارات مولی، آریاناقلم انتشارات، انتشارات آبان، انتشارات دهکده زبان، انتشارات نسل نو‌اندیش، انتشارات مازیار، انتشارات پرتقال، انتشارات خیلی سبز، انتشارات گاج، انتشارات خورزمی، انتشارات کانون پرورش فکری بچه‌ها، انتشارات فرهنگ معاصر، انتشارات افراز، انتشارات برکه خورشید، انتشارات روایت فتح، انتشارات معین، انتشارات سروش،  انتشارات هرمس، انتشارات افق، انتشارات بیدگل.
 
درباره اعتبار انتشاراتی‌ها هم باید گفت که انتشاراتی‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: 1- انتشاراتی‌هایی که کتاب را پس از داوری منتشر می‌کنند؛ مانند انتشاراتی‌های دانشگاه‌ها پژوهشگاه‌ها و غیره؛ 2- انتشاراتی‌هایی که کتاب را بدون داوری منتشر می‌کنند؛ مانند بسیاری از انتشاراتی‌های عمومی. طبیعتا انتشاراتی‌هایی که کتاب در آن داوری می‌شود و اصلاحات به نویسنده ارسال می‌شود و پس از انجام اصلاحات منتشر می‌شود؛ معتبرتر و امتیاز بسیار بیشتری دارند و انتشاراتی‌هایی که داوری نمی‌کنند و امتیاز کمتری دارند و انتشار کتاب بستگی به نویسنده دارد اگر نویسنده نیازمند امتیاز بالا است و می‌تواند چند ماهی بابت داوری صبر کند و بعد اصلاحات را انجام داده و دوباره به انتشارات ارسال کند؛ انتشارات معتبرتر و باداوری توصیه می‌شود اما گاهی هدف نویسنده انتشار کتاب به شکل کنونی است و نمی‌تواند زمان زیادی صبر کند و فقط هدفش انتشار کتاب است در این صورت انتشاراتی‌های عمومی‌توصیه می‌شود.

درباره هزینه‌های نشر هم باید گفت که انتشاراتی‌ها مختلف هستند. برخی انتشاراتی‌ها بخشی از فروش را به نویسنده می‌دهند. برخی انتشاراتی‌ها بابت انتشار کتاب از نویسنده؛ هزینه دریافت می‌کنند. غالب انتشاراتی‌های عمومی ‌از نویسندگان هزینه دریافت می‌کنند؛ بنابراین پس از مشخص کردن انتشارات، باید ازآن‌ها هزینه‌های نشر رابه طور دقیق پرسید و برای کمتر شدن هزینه انتشار می‌توان کتاب‌ها را به صورت تعداد محدود منتشر کرد و اگر کسی کتاب را نیاز داشت می‌تواند از انتشارات مورد نظر خریداری نموده و انتشارات کتاب را به آدرس فرد ارسال می‌کند همچنین می‌توان کتاب را در برخی سایتهای ایندکس کننده (مانند سایت قائمیه) نمایه کرد تا دیگران بتوانند کتاب را به راحتی از آن سایت‌ها دانلود کنند.

7- اکتفا به کمترین موارد جهت انتشار
اگر کسی به هر دلیلی (کمبود وقت یا عدم توانایی در پرداخت هزینه‌های بخش‌های مختلف) تمایل ندارد همه موارد بیان شده را انجام دهد می‌تواند دو مورد اول و دوم یعنی، 1- گرفتن اجازه از دانشگاه یا حوزه و استادراهنما؛ 2- تغییر ساختار و کلمات پایان‌نامه به کتاب، را انجام دهد به عبارت دیگر این دو مورد الزامی است اما موارد بعدی اختیاری است که البته موارد اختیاری سبب اتقان و قوت کتاب می‌شود و در صورتی که برای فرد مقدور هست توصیه می‌شود که زمان بیشتری صرف کند تا کتاب با کیفیت تری منتشر شود.

8- ایندکس کردن کتاب
پس از انتشار کتاب می‌توان، کتاب را به سایت‌هایی که کتاب را ایندکس می‌کنند؛ ارسال کرد. مراکز مختلفی جهت نمایه کتاب وجود دارد یکی از آن‌ها سایت قائمیه است که در ادامه نحوه ایندکس کردن کتاب در این وب سایت بیان می‌شود.

برای ایندکس کردن کتاب در سایت قائمیه چند چیز لازم است: 1- فایل وورد کتاب؛2- فایل پی دی اف کتاب، 3- طرح جلد کتاب با کیفیت بالا 4-دانلود فرم مجوز انتشار دیجیتالی اثر و تکمیل و امضا نمودن آن توسط همه نویسندگان 5- کپی کارت ملی نویسندگان
سه مورد اول یعنی : 1- فایل وورد کتاب؛2- فایل پی دی اف کتاب، 3- طرح جلد کتاب با کیفیت بالا را باید از بخش ارسال محتوا در سایت قائمیه https://www.ghbook.ir ارسال کرد.
اما دو مورد آخر یعنی: فرم مجوز و کپی کارت ملی نویسندگان باید به آدرس زیر پست کرد.
اصفهان –خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129- طبقه اول، کد پستی : 8148736481
 
علاوه بر سایت قائمیه، سایت‌های دیگری هم وجود دارد که می‌توان کتاب را در آن سایت‌ها ایندکس کرد برای این کار ابتدا باید وارد سایت مورد نظر شد و از نحوه ایندکس کردن مطلع شد سپس کتاب را برای آن‌ها ارسال کرد. همچنین برخی سایتهای خارجی مانند گوگل بوکس و آمازون و غیره وجود دارد که نحوه ایندکس کردن در آن‌ها رامی‌شود در سایت مورد نظر مطالعه کرد.

9- ویراست‌های بعدی کتاب
یکی از ضرورت‌های کتاب‌ها، ویراست‌های بعدی( 2 و 3 و ...) است معمولا اطلاعات نویسنده در حوزه کتاب منتشر شده پس از مدتی، افزایش یافته و اطلاعات زیادی در حوزه کتاب منتشر شده به وجود می‌آید ضرورت دارد که کتابها پس از مدتی به روزرسانی شوند و با ویراست‌های جدید اطلاعات بیشتر و دقیقتری در حوزه کتاب به مخاطب ارائه داد. کتابهایی که به روزرسانی نمی‌شوند پس از مدتی قدیمی‌شده و توجه دیگران به آن کتاب کم می‌شود برای اینکه یک کتاب همیشه در طراز سطح بالا بماند ضروری است که پس از مدتی ویراست‌های جدید کتاب منتشر شود. برای همین به نویسندگان توصیه می‌شود که پس از مدتی کتابهای خود را به روزرسانی کرده و با ویراست جدید منتشر کنند.