به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در بندرعباس، نشست حفظ فرهنگ و هویت هرمزگان، با موضوع  محوری آیا واداشتن کودکان به فارسی حرف زدن، گويش بندری را نابود نمی‌کند؟ به میزبانی مرکز اسناد تاریخی شهرداری بندرعباس  چهارشنبه در سالن مرکزی این مرکز در همسایگی خلیج فارس با حضور دغدغه‌مندان حوزه فرهنگ و ادبیات هرمزگان برگزار شد.

نشست در دو گروه موافق و مخالف با اجرای عایشه پرباره از مجریان بومی با حضور سفیران فرهنگی و مروجان فرهنگ بومی به گویش بندری با مشارکت شرکت‌کنندگان به مدت سه ساعت ادامه داشت و منجر به نشست‌های حاشیه‌ای تا حدود ۲ ساعت بعد هم شد.

هر ۱۵ روزه یک‌بار این میزگرد را ادامه خواهیم داد

رئیس پژوهشکده و مرکز اسناد تاریخی شهرداری بندرعباس ضمن خیر مقدم، علت برگزاری و شكل‌گیری تفکر این جلسه مناظره‌ای را پرسش پر تکراری دانست که در محافل و مجالس اداری، رسمی، غیر رسمی، خانوادگی و ... مطرح می‌شود که آیا واداشتن کودکان به فارسی حرف زدن، گويش بندری را نابود نمی‌کند؟

اسماعیل موحدی نژاد گفت: بنابراین تصمیم گرفتیم این موضوع را نه به صورت شخصی بلکه با حضور علاقه‌مندان و دغدغه‌مندان این حوزه برگزار کنیم و از منظر دیدگاه متخصصان، به این سوال پاسخ بدهیم.

وی افزود: در ادامه نیز هر ۱۵ روزه یک‌بار این میزگرد را ادامه خواهیم داد و موضوعات مختلفی از جمله آیا بندری زبان، گويش یا لهجه است؟ آیا نوع تکلم ما به زبان فارسی ممکن است به زبان های محلی آسیب بزند و ... به شکل مناظره‌ای تحلیل و بررسی می‌کنیم.

او اضافه کرد: این جمع دلسوز و دغدغه‌مند بدون دعوت نامه رسمی گرد هم آمده‌اند و با ذکر مثال به اهمیت زادگاه و گویش محلی تاکید کرد.

زبان بندری به شدت رو به تغییر است اما حذف نمی‌شود

صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامه ندای هرمزگان از قدیمی‌ترین نشریات استان نخست در پیش درآمدی عنوان کرد: در شرایطی هستیم که احساس می‌کنیم زبان ما در معرض خطر قرار گرفته است. من معتقدم زبان موجود زنده، در حال رشد و توسعه است بنابراین با شرایط اجتماعی و تاریخی تغییر می‌کند و خودش را با هر وضعیتی مطابقت می‌دهد. کما اینکه  حتی همین زبان امروزی که الان با آن گفت‌وگو می‌کنیم شکل تغییر یافته‌ای از زبان‌های گذشته است. بنابراین زبان زنده، توانایی تغییرات دارد و باید تغییر کند و ضرورت دارد که رشد کند تا به حیات خود ادامه بدهد وگرنه از بین خواهد رفت.

غلامحسین عطایی افزود: زبان فارسی، ریشه زبان بندری است. زبان محلی ما نیز مانند زبان فارسی، ریشه و پیشینه دارد به همین سبب از دوران باستان تا کنون در همه شرایط خودش را حفظ کرده است. ما بیش از ۱۰۰ سال زیر پوشش پرتغالی‌ها بودیم اما زبان مان کوچکترین تغییری نکرد زیرا ریشه در زبان قدرتمند پارسی دارد.

این روزنامه نگار هرمزگانی ادامه داد: اگر به نقشه جهان دقت کنیم متوجه خواهیم شد که کشورهایی که مستعمره انگلیس یا فرانسوی‌ها بوده‌اند، هر جا که زبان ریشه دار نبوده است به انگلیسی و فرانسوی تغییر پیدا کرده است. در همین راستا اعراب به ایران و مصر حمله کردند، زبان مصری‌ها ریشه‌دار نبود و عربی شد اما زبان ایران، فارسی ماند، فقط بعضی واژگان را پذیرفت اما تغییر نکرد.

وی ادامه داد: در زیست بیش از  یک قرن با پرتغالی‌ها، با توجه به اینکه زبان ما آبشخور زبان فارسی است تحولی متحمل نشد. از این نظر اگر بر اساس ریشه اصلی باشد جای نگرانی نیست.

او همچنین گفت: گویش‌ها عموما زبان‌ها هستند. با تغییرات شرایط جغرافیایی، تحولات تکنولوژی و علم، دستخوش تغییر می شوند. بعضی از کلمات ناگزیر دچار تغییر می‌شوند مانند: چلودونی(اجاق سنتی) حالا که گاز صفحه‌ای آمده است کاربردی ندارد و حذف می‌شود. با این شرایط برخی از کلمات برای محققین کاربرد دارد تا در فرهنگ واژگان ثبت و ضبط کنند.

این معلم بازنشسته با تاکید  بر دو حرف (خوا و گوا)اضافه کرد: در زبان بندری این دو واژه کاربرد فراوانی دارد. مثل گسک(گوساله)،  گوک(قورباغه)، شوزی(سبزی) هنوز در روستاهای ما کاربرد دارد، از تغییر و تحولات زبان دری افغانستان گفت و افزود: زبان بندری با توجه به مهاجر پذیری، تجمع خرده فرهنگ ها در بندرعباس، ازدواج ها و ... به شدت رو به تغییر است اما حذف نمی‌شود.

عطایی در بخش دوم سخنانش از اختلاف نظر با یکی از کارشناسان که گفت: زبان محلی مثل آبشخور زبان مادری است، این دو زبان تاثیر متقابل بر یکدیگر دارند و این ارتباط یک‌سویه نیست.

او از اختلاف دوم هم رونمایی کرد و گفت: اگر زبان  ترکیه الان فارسی نیست برای این است که ترک‌ها نخواستند از زبان فارسی استفاده کنند. وی در خصوص تدریس زبان‌های  بومی هم ابراز کرد: به رغم اینکه در قانون اساسی هم هست، اما اکثر گويش‌ها به دنبال این نیستند که در مدرسه هم زبانشان تدریس شود.


وی گفت: من یک معلم بندری‌ام. اگر کودک ابتدا بندری یاد بگیرد، در مدرسه دچار  تعارض می‌شود. هیچ اشکالی ندارد که زبان فارسی بداند و بعد زبان بندری هم یاد بگیرد. اما بعضی واژگان کاربرد ندارد. زبان بندری، زبان توانمندی است. از مقاومت ۱۰۰ ساله که بگذریم همین الان هم مقابل زبان فارسی مقاومت  می‌کند. این قدمت زبان و ریشه دار بودن آن را می‌رساند.

این پیشکسوت رسانه‌ای ادامه داد: گامبرون(نام قدیم بندرعباس) برخلاف تصور برخی‌ها، یک واژه پرتغالی نیست، بلکه به منطقه گرم گفته می‌شود. به مناطق سرد هم زمیرون، شمیران، سمیرون گفته می‌شد مثل شمیرانات در تهران، سمیرم در اصفهان و یا شمیل در هرمزگان.

وی به واژگان حشک(خشک)، هو، یو، او(آب) در زبان بندری اشاره کرد و ریشه آن را ساسانی دانست. او با این مثال‌ها به اصالت زبان بندری تاکید کرد اما گفت: من موافقم که کودکان فارسی صحبت کنند ولیکن اصراری نداریم که حتما هم فارسی صحبت کنند. زیرا زبان فارسی به زبان بندری آسیبی نمی‌زند.
من هم با فرزندان خودم فارسی صحبت کردم اما در اجتماع بندری را فراگرفتند. اما معتقدم یکی از آسیب پذیری در دوران دبستان، عدم استفاده از زبان فارسی است. ایرادی هم ندارد که زبان بومی بلد باشیم و بر این باورم اگر زبان ما تغییر کند تمام زندگی ما کُن فیکون می‌شود.

مملکتی که اقتصاد قوی‌تری داشته باشد زبانش قوی‌تر است

سردبير نشریه فرهنگی و ادبی ماراک با ارجاع به مستندات رسمی ملی و بین المللی، به اهمیت ویژه زبان‌های بومی پرداخت و گفت: طبق تحقیقات سازمان فرهنگی یونسکو وابسته‌ به سازمان ملل، هر ساله زبان‌های زیادی در هاضمه کلان زبان ها از بین می‌روند و در ایران نیز اتفاق ناگوار می‌افتد.

عباس رفیعی ادامه داد: در مورد بندری، قائل به زبان هستم و تعریف‌های خودم دارم. بنابراین به عنوان یک زبان بومی باید مورد توجه تصمیم سازان و فرهنگستان زبان و ادبیات فارسي قرار بگیرد. همان‌طور که در اصل ۱۵ قانون اساسی اشاره شده است، زبان رسمی و خط رسم ما فارسی است و در کنار آن باید زبان‌های بومی آموزش داده می‌شد اما متاسفانه در این ۴۵ سال نه زبان‌های بومی آموزش داده شد و نه در کتاب‌های درسی استان‌ها آمد.

این پژوهشگر فرهنگ عامه اضافه کرد: یک مشکل اساسی که در خصوص زبان‌های بومی در اذهان دولت‌ها از دوره مشروطه شکل گرفته است واهمه از قدرت یافتن زبان‌های محلی در فلات ایران است که شامل افغانستان، جمهوری آذربایجان، پاکستان، عراق و ... می‌شود و حتی زبان درباری و امرای هندوستان نیز فارسی بود اما الان اثری از زبان فارسی در خیلی از کشورها نیست.

این روزنامه نگار هرمزگانی افزود: زبان، تابعی از قدرت و اقتصاد است مملکتی که اقتصاد قوی‌تری داشته باشد زبانش قوی‌تر است. مثل انگلیسی‌ها، زبانشان را با یک اقتصاد قوی به عنوان‌ زبان بین المللي معرفی کردند و همه هم پذیرفتند. دغدغه ما را فرانسوی‌ها هم دارند. از آن‌جایی که ما تولید کننده علم نیستیم بسیاری از واژگان مانند موبایل، تلویزیون، ماشین، اینترنت و ... به عنوان تکنولوژی وارد زبان فارسی می‌شوند، دولت مرکزی در این صورت است که احساس خطر می‌کند و به صرافت می‌افتد که برای آن‌ها معادل‌سازی کند و یا جایگزین بیاورد. باید فرهنگستان دروازه‌بانی واژگان داشته باشد که واژگان قبل از ورود، معادل‌سازی و برابرسازی شوند.

وی اضافه کرد: بندری، زبان واسطی است. هر شخصی که از جنوب کرمان مثل کهنوجی، جیرفتی، رمشکی یا بشکردی ، اچمی زبان و ... وارد بندر می‌شوند به زبان واسط بندری تکلم می‌کند بنابراین تضارب زبانی در بندرعباس  بوجود آمده است.

او با اشاره به ارزش زبان‌های بومی گفت: زبان‌های بندری، آزری، بلوچی، کردی، ترکی و ... می‌تواند به فرهنگستان کمک کنند، زیرا وام واژگانی داریم که به غنای زبان فارسی کمک می‌کند. مثلا زبان فارسی معادل واژه «کمپلکس» ندارد اما در زبان بندری، واژه مچمپک داریم. یا جایگزین موبایل، واژه مختصر و زیبای واکل از زبان بندری پیشنهاد می‌شود.

رفیعی تاثیر کاربرد زبان را بسیار با اهمیت تلقی کرد و گفت: در گذشته ما به خانه، لهر یا لهه می‌گفتیم اما الان در لهر زندگی نمی‌کنیم  و در آپارتمان زندگی می‌کنیم که کاربرد داشته باشد. یا سر و کارمان با سوند(بافتنی از شاخه نخل) نیست. التزام زندگی مدرن است که از واژگان جدید استفاده کنیم. گفاره، کاربرد تختخواب امروزی با مختصات متفاوت داشت، الان به تختخواب نمی‌توانیم گفاره بگوییم.

این چهره شناخته شده فرهنگی با بیان اینکه پیش از این از سال ۱۳۹۴ بحث بررسی زبانی را با مدیریت زنده یاد منصور نعیمی و یوسف ملایی در حدود ۶۰ جلسه پیگیری کردیم و فرهنگوران با موضوع آشنا هستند گفت: در این خصوص چانه زنی‌های زیادی کردیم و بزرگانی مانند مهدی عطایی دریایی، یعقوب باوقار زعیمی، فریدون الهامی، محمد مذنبی، محمدرضا رئیسی پور، کامبیز معتضد کیوان و ... در این مسیر زحمات فراوانی کشیدند. بنابراین فضای مجازی به وجود آمد و همه می خواستند با زبان خودشان در این فضا بنویسند.

نویسنده بندرعباسی در بخش دوم صحبت‌هایش ، آثار مکتوب را بسیار ارزشمند و تاثیرگذار دانست و گفت: چاپ کتاب خیلی مهم است و باید حمایت شود. چرا نباید روزنامه به زبان بندری داشته باشیم؟ این کار را در نشریه ماراک انجام می‌دهیم. پیش از ما نیز صالح سنگبر در یکی از نشریات محلی و یوسف ملایی نیز در روزنامه صبح ساحل این کار را انجام داده است.

عباس رفیعی ادامه داد: خیلی از واژه‌ها از کثرت استعمال، فراگیر می‌شود.

او کنچیل(کوچه باغ) که در اشعار صالح سنگبر، کلودنک(آشیانه) که در ترانه علی خان حبیب زاده آمده است را به عنوان مثال آورد.

این محقق هرمزگانی از واژه سازی در زبان بندری نیز گفت و افزود: معادل پژواک (انعکاس)، کم تواری است و این واژه را من با سخنی که از مرحوم مادرم شنیده بودم به دوستان پیشنهاد دادم.

او در خصوص یادگیری همزبان چند زبان، مثال کودک ۷ ساله هرمزگانی را آورد که به اتفاق خانواده در کشور اکراین زندگی می‌کند و ضمن یادگیری زبان بومی، ۵ زبان دیگر  را نیز فرا می‌گیرد و گفت: یادگیری زبان بندری و فارسی با هم هیچ منافاتی ندارد. ویکتور هوگو در ۳ سالگی، زبان انگلیسی و آلمانی را فرا گرفت. پس القا عدم خودباوری است. باید خودمان را باور کنیم زیرا توصیه القایی به ما ضرر و زیان زیادی زده است. یک آبادانی با افتخار در تهران، آبادانی صحبت می‌کند ولی یک بندری حاضر نیست بندری صحبت کند و این از همان عدم خودباوری منشأ می‌گیرد.

پژوهشگر هرمزگانی در پایان با تاکید به وفاداری هرمزگانی‌ها به میهن و زبان فارسی، استدعا کرد که دولتمردان نگاه ویژه‌ای به زبان بندری داشته باشند و گفت: در مورد ما هیچ وقت خطری نیست.

زبان‌ها تابع جغرافیا و سپس معیشت هستند

کارشناس سوم با موافقت با سوال آغاز کرد و گفت: موضوع آسیب زبانی، تنها دغدغه ما نیست، بلکه  دغدغه جدی در دنیا محسوب می‌شود.

رامین آذرمهر افزود: طبق اعلام سازمان‌های جهانی، از ۴۰ هزار زبان موجود در دنیا الان ۷ هزار زبان داریم و این وحشتناک است. زیرا گونه‌های زبان بیشتر از گونه‌های جانوری و گیاهی از بین رفته‌اند.

وی با تاکید به اهمیت، ارزشمندی و نقش آفرینی زبان‌های بومی و مادری، گفت: این موضوع به اندازه‌ای مهم است که یونسکو روز ۲۱ فوریه برابر با ۲ اسفند را به عنوان روز جهانی زبان مادری نام‌گذاری کرده‌است. نامگذاری این روز در کنفرانس عمومی یونسکو در سال ۱۹۹۹ به منظور کمک به تنوع زبانی و فرهنگی انجام شده‌است. همچنین مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز به دلیل اهمیت زیاد آن، سال ۲۰۰۸ را سال جهانی زبان‌ها اعلام کرد. حتی به این هم بسنده نکرد و یک دهه از سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۳۲ را به عنوان دهه زبان‌های مادری نام نهاد تا فکری بکنیم زیرا زبان خیلی مهم است.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: کشور، زبان رسمی و بومی دارد که باید در میزان توجه، انصاف رعایت شود. اگر مقوله زبان را به کوهی تشبیه کنیم، زبان رسمی قله کوه است و زبان‌های بومی، دامنه و کوهپایه اند. زبان فارسی بر پایه زبان‌های بومی استوار هستند و در واقع، فارسی چکیده زبان‌های بومی است. بنابراین اگر دشمن می‌خواهد کشوری را تصرف کند  ابتدا به گویش‌ها و زبان‌های محلی حمله می‌کند.

وی با اشاره به زبان‌های محلی مانند لری، کردی، لکی، مارزی، بشکردی و ... گفت: این زبان‌ها باید مورد توجه و پاسداشت قرار بگیرند و اگر از زبان پاسداشت نشود، از بین می‌رود.

او زبان فارسی را به دریا تشبیه کرد و افزود: آب دریا از کف نمی‌آید  بلکه از جویباران و رودهای زبان بومی تزریق می‌شود. هر زبان محلی که شعر بیشتر، کتاب بیشتر و واژگان بیشتری داشته باشد مانند کارون به دریا می‌ریزد و زبان‌هایی که ادبیات و آثار کمتری دارد مانند جویبار و رود کوچکتری سهم خودش را به دریا می‌دهد.

این تاریخ‌دان، برگشتی به گذشته زبان بندری داشت و اظهار کرد: احترام بسیار زیادی به ابراهیم منصفی شاعر خنیاگر پیشکسوت هرمزگانی قائل هستیم. جایگاه او در ادبیات  هرمزگان مثل جایگاه سدید السطنه کبابی در تاریخ نگاری هرمزگان است. زیرا او واژگانی که فکر می‌کردیم متعلق به بچه‌های روستایی است تبدیل به اشعار بسیار قوی، با موضوعات روز زمان خود کرد و خواسته‌های اجتماعی‌اش را در قالب شعر بیان کرد.

وی با تاکید بر اینکه پایه زبان فارسی، زبان‌های بومی است گفت: هر کسی می‌خواهد به هرمزگان بیاید نمی‌خواهد که مجتمع‌های  تجاری را ببیند بلکه دنبال زبان، ادبیات، آداب و رسوم و تفاوت‌های خاص این استان است.

او در بخش دوم سخنان نیز افزود: زبان‌های بومی و زبان فارسی تابع  دو موضوع مهم است. اول جغرافیا و سپس معیشت. به‌خاطر تفاوت اقلیم و تابع جغرافیا و زیست بوم، اسطورها، ضرب المثل ها نیز تغییر می‌کنند و از این منظر هرمزگان ویژگی بسیار خاص، با سه گونه رفتار اجتماعی، با توجه به سه اقلیم متفاوت کوه، جلگه و دریا دارد. بنابراین غنای فرهنگی در هرمزگان خیلی بالا است.

رئیس پیشین مرکز اسناد تاریخی شهرداری بندرعباس با اشاره به توجیه تغییرات و عوض شدن زندگی برای عدم یادگیری زبان بومی را نپذیرفت و گفت: زبان بومی مثل بانک خون است، پس باید واژگان حفظ شود تا تاریخ، ضرب المثل ها و سنت‌ها را بفهمیم.

این کارشناس تاریخی اضافه کرد: بزرگ ترین معضل برای یک زبان این است که با آن حرف نزنیم. همانطور هم که یونسکو گفته است: عامل اصلی پویایی یک زبان، خانواده است. حالا چرا خانواده بندری این کار  نمی‌کند، شاید  فکر  می‌کند باعث خجالت است.

او با گلایه از عدم توجه به ریشه اسامی و تغییر اسم‌های بومی غیر کارشناسی گفت: تغییر روستای سهرنگی به سرخنگی، نمونه این تغییرات  است. وی در ادامه گفت:  قرار بود محله گوجی در قلعه قاضی، از توابع بخش مرکزی بندرعباس که نام قومی حداقل با پیشینه ۷۰۰ سال که  مارکوپولو هم به آن ها اشاره کرده را شورای شهر و شهرداری آنجا  تغییر دهند اما با دلایل علمی و منطقی منصرف شدند. سپس به علت نامگذاری لافت و جاسک نیز اشاره کرد.

اگر زبان بومی را نفهمیم بخشی از خودمان را گم می‌کنیم

رئیس سابق دانشگاه پیام نور هرمزگان نیز چهارمین کارشناس این نشست بود که با نگاه  علمی به موضوع گفت: تئوری زبان و فرهنگ، بین زبان ما، فکر کردن ما و درک کردن ما یک رابطه مثلثی وجود دارد. حالا این سوال پیش می‌آید که چه درکی از محیط خودمان داریم؟ در کدام جغرافیا  با کدام پشتوانه هستیم؟ کجای کشور و عالم هستیم؟ اگر زبانمان را نفهمیم، نمی‌توانیم پاسخ بدهیم.

عبدالکریم قائدی افزود: اگر بچه‌ها زبان بندری یاد بگیرند، قدرت و روحیه بیشتری پیدا می‌کنند و همچنین به شناخت محیط و به زبان فارسی کمک می‌کند و سرانجام به هویتش کمک می‌کند.

وی ادامه داد: اگر زبان بومی را نفهمیم بخشی از خودمان را گم می‌کنیم. بنابراین زبان ما، محیط زندگی مان را مشخص  می‌کند. برای همین به منظور شناخت هر کسی ابتدا می پرسند اسم شما چیه و اهل کجا هستید؟ بنابراین زبان و محیط زندگی، موجب افتخار ماست، پس مجبوریم که زبانمان را یاد بگیریم  و با آن صحبت کنیم.

این استاد دانشگاه ادامه داد: کودکان ما زبان فارسی را به هر حال یاد می‌گیرند اما زبان بندری یاد نمی‌گیرند. پس توصیه می‌کنیم بندری حرف بزنند.

در ادامه حاضران، اسحاق برخوردار زاده مدیر عامل انجمن میراث داران هرمزگان؛ نجمه جهانگیری از دغدغه مندان فرهنگ بومی، مسلم عاشوری معاون سازمان فرهنگی و اجتماعی شهرداری بندرعباس، هادی عرب دبیر انجمن تعزیه خوانی بندرعباس، یوسف ملایی مولف و پژوهشگر،  رسول جهانداری- رئیس سازمان فرهنگی ورزشی و اجتماعی شهرداری بندرعباس نیز دغدغه‌ها، ناگفته‌ها، خاطرات، تجربیات،  پیشنهادات و انتقاداتشان را در این خصوص مطرح کردند.