سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کورش زرفتن: پروین اعتصامی سراینده‌ نامی ایران، هیچ‌گاه در تنگنای زندگانی کوتاه خود، مفاهیم بلند انسانی، ملی، میهنی و بایستگی‌های یک زندگی ساده و برابری‌خواه و شرافت‌مندانه را از یاد نبرد. خارخار ذهنش جایگاه انسان بر زمین و واکاوی و باریک‌نگری در چگونگی رفتار زمامداران با مردم بود.

جان‌مایه و ساختار فکری و سگالی پروین بر دو خوشه‌ داد و مهر استوار است. مهرورزی در میان آدمی در شمار دغدغه‌های برجسته‌ پروین است. او برای به میان کشیدن این فروزه و صفت مقدس خداوندی از هر زبانی و زاویه دیدی که بایسته است، بهره می‌گیرد تا تلنگری بر وجدان دینی و اجتماعی مردم بزند.

مناظره چه در پیکر انسان با انسان و چه در پوشش گفتگوی دو غیر انسان یا دو بی‌جان، برای آشکارسازی اندیشه‌های درونی‌اش و به چالش کشیدن مفاهیم همبسته با اخلاق، خوشبختی، تلاش، نکوهش فقر و ناداری، پاسداشت مهربانی و انسانیّت ساده‌ترین راهکار پروین به شمار می‌رود.

سیر و گذار اندیشه‌های نهفته در سروده‌های پروین از بیرون به درون است. او نخست در آیینه‌ جامعه خوب نگاه می‌کند و زشت و زیبای آن را در درون و سپس در شعر بازتاب می‌دهد. پروین هیچ‌گاه در انتقاد و سره‌سنجی به گرفتاری‌های اخلاقی و اجتماعی و اقتصادی مردم یکسویه نمی‌اندیشد و ابعاد گوناگون این مشکل را بررسی می‌کند. اگر گاه به روش سیاستمداران خرده می‌گیرد، پیشتر وضعیت فردی افراد جامعه را مورد نقد قرار می‌دهد؛ زیرا باورمند است که کار جوهر آدمی است و یک انسان نبایست بی‌کار باشد. نیز مهروزری به یکدیگر را پایه‌ای بنیادی و دو سویه برای خوشبختی جامعه می‌داند. دو قطعه‌ «نغمه‌ی رفوگر» و «بی‌پدر» نمایانگر این اندیشه است:
جز نام نیک و زشت نماند ز کارها/ جز نیکویی مکن که جهان نیست پایدار
یا:
پدرم مرد ز بی‌دارویی/ وندرین کوی سه داروگر هست
 
با خوانش سروده‌های پروین اعتصامی می‌توان به این برآیند روشن رسید که او راز و راه خوشبختی فردی و اجتماعی آدمی را نخست خودشناسی و در پی آن تلاش و کار و مهربانی و سپس باریک نگری در کار سیاستمدارانِ چیره بر مردم می‌داند. قطعه «در خانه» بازتاب‌دهنده چنین اندیشه‌ای است:
بگشای گر که زنده‌دلی وقت پویه چشم/ بردار گر که کارگری، بهر کار گام

دیدگاه و نظریه خوشبختی تن و روان آدمی که در اشعار پروین پرتو دارد، همه در گذار از شناخت درون به بیرون است. چکیده‌ این اندیشه در فرهنگ ایران باستان نمود ویژه دارد. پروین به فرد دارای حقوق شهروندی نخست خویشکاری‌های خودش را گوشزد می‌کند که دفاع از حق زندگی و آزادی است؛ آن‌گاه توجه او را به انتقاد و ستم‌ناپذیری از نهاد ستم‌کار فرا می‌خواند. قطعه‌  «سرنوشت» بیانگر اندیشه‌های آزادی‌خواهانه پروین است:
چه سود صحبت شاهان چو نیست آزادی/ چرا دهیم گران‌مایه وقت را ارزان

وارون دیدگاه برخی جامعه‌شناسان و روشنفکران که سیاست‌های چیره بر جامعه را مسبّب فقر و عدم پیشرفت می‌دانند، او نخست آدمی را مورد انتقاد قرار می‌دهد که پایه‌ سازنده‌  یک جامعه و حقوق شهروندی است. نیز ناهنجاری فردی و اجتماعی که در اشعارش بازتاب دارد، برخاسته از نگاه ژرف او به اجتماع است. نگاه او در لایه‌های پایین جامعه ایستا نیست و گاه به طبقات بالادست جامعه و یک‌راست به طبقه‌ حاکمان کشانده و چفت می‌شود. قطعه «اشک یتیم» به این موضوع پرداخته است:
بر قطره‌ سرشت یتیمان نظاره کن/ تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست

سامانه‌ فکری و پیام فردی، اجتماعی، سیاسی پروین اعتصامی برای رهایی‌بخشی فرد و جامعه این است که رسیدن به خوشبختی مادی و معنوی از گذری به نام خودشناسی و استوارکردن نقطه‌ضعف‌های درونی به نقطه‌ی نهایی یعنی به انتقاد گرفتن حاکمان سیاسی جامعه می‌رسد.

دادورزی و پاسداشت «داد» از برجسته‌ترین ویژگی‌های سامانه سگالی و فکری پروین است. خارخار ذهن پروین در مفهوم رویاروی داد و بی‌داد جای دارد. او همواره از بی‌دادِ چیره بر جامعه در رنج است و می‌کوشد در هر گاه و جای، نشتری بر این دمل چرکین وارد کند. در قطعه‌های «فریاد حسرت» و «صاعقه‌ی ما ستم اغنیاست» این اندیشه درخور دیدن است:
برزگری پند به فرزند داد/ کای پسر این پیشه پس از من تراست
... گفت چنین کای پدر نیک‌رای /صاعقه‌ ما ستم اغنیاست

شاید بتوان گفت که چهره‌ خشن بی‌داد بیشتر در قطعه‌ «مناظره» که گفت‌وگوی دو قطره خون است، به‌خوبی آشکار و پیداست:
درخت جور و ستم، هیچ برگ و بار نداشت/ اگر که دست مجازات میزدش تبری

پروین اعتصامی را می‌توان در شمار بانوان پیش‌آهنگ دانست که می‌کوشد جامعه‌ خود را از بی‌خردی، بی‌مهری و ستم بپیراید و روح فردی و اجتماعی مردم را به گوهر خرد، داد، آسایش و آزادی آراسته کند.