به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، آخرین قسمت برنامه زنده سه قسمتی «با کاروان فرهنگ: ویژه برنامه نمایشگاه کتاب مسکو» شنبه (یازدهم شهریور ۱۴۰۲) به صورت زنده از تلویزیون اینترنتی کتاب پخش شد. ایگور ماتویف؛ رئیس بخش مطالعات اسلامی انستیتو شرقشناسی آکادمی علوم روسیه، حسن عبدی‌پور؛ عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و موسی عبداللهی؛ مدرس زبان روسی و معاون پژوهشی دانشکده ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبائی در این برنامه از «نقش نمایشگاه کتاب مسکو در گسترش مطالعات اسلامی در روسیه» صحبت کردند.

ضرورت بیان ظرفیت‌های ایران در روسیه

حسن عبدی‌پور در ابتدای برنامه در پاسخ به این سوال که «آیا بعد از انقلاب اسلامی نهادهای علمی و پژوهشی در زمینه دین در ایران توانستند ارتباط میان خود و نهادهای مشابه در روسیه را برقرار کنند؟» بیان کرد: انقلاب اسلامی فرصتی بسیار طلایی را برای تبیین معارف شیعه و مکتب اهل بیت در اختیار ما قرار داده است. این انقلاب یک انقلاب زمینه‌ساز برای حکومت امام زمان(عج) به شمار می‌رود. یکی از بزرگترین رویدادهای منطقه این انقلاب فرهنگی ایران بود اما شرایطی که در ابتدای انقلاب رقم خورد مثل جنگ تحمیلی و جنگ‌های فرقه‌ای و منطقه‌ای به صورت تشکل‌های مختلف که از سوی کشورهای غربی و حتی منطقه‌ای پشتیبانی می‌شد چهره و تصویر انقلاب اسلامی را در ذهن انسان‌های آزاد تغییر داد. یعنی دستگاه امپراتوری غرب توانسته آن تصویر غلط خود را از جمهوری اسلامی روایت کند. در عین حال دستگاه‌های علمی برای استفاده از ظرفیت‌های علمی چندان توفیقی نداشتند. ظرفیت‌هایی که از آن با عنوان دیپلماسی علمی، فرهنگی و عمومی نام می‌بریم کم فروغ بود. آنچه درباره تشیع در جهان مطرح می‌شود مباحث تبلیغی، ترویجی و مناسکی است که تاثیرات خود را داشت اما نتوانست آن رسالت تبیین‌گری را به درستی انجام دهد.

وی با طرح این نکته که بزرگترین مرکز شیعه‌پژوهی در تل‌آویو قرار دارد، افزود: شناسایی انقلاب اسلامی و مکتب تشیع و اینکه این چه ظرفیت عظیمی است که توانسته تحولات منطقه‌ای ایجاد کند برای آن‌ها اهمیت دارد. این انقلاب در جهان، گفتمان جدید ایجاد کرد. ما نتوانستیم جنس انقلاب اسلامی ایران را به درستی به جهان معرفی کنیم و لازم است از همه امکانات و ظرفیت‌هایی که در داخل و خارج وجود دارد به‌ویژه روسیه، برای شناساندن آن استفاده کنیم. روسیه سه دهه اخیر با روسیه دهه‌های گذشته متفاوت است. خوشبختانه وجود رئیس جمهور محترم این کشور، آقای پوتین باعث تحولات خوبی برای اشاعه آزاد مراسم مذهبی همه ادیان شده است. طبیعی است در چنین فضای آرامی، مذاهب می‌توانند با گفت‌وگو و تبیین معارف، بستری برای گفت‌وگوی مخاطبان فراهم کنند.

عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: ما برای گفت‌وگو با دیگران نیازمند استفاده از ادبیات تمدنی هستیم. زبان مشترک برای گفت‌وگو با دیگران زبان تمدنی است و اگر ما با آن آشنا شویم، می‌توانیم درباره هر موضوعی گفت‌وگو کنیم. در این حوزه نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر داریم و باید متناسب با نیاز مخاطب، محتوا تولید کنیم. یعنی بستر در روسیه فراهم است و ما می‌توانیم با کمک این کشور در جهان جدید در یک میز گفت‌وگو قرار بگیریم و مطالعات خود را به اشتراک بگذاریم.

او در بخش دیگر سخنانش گفت: در فرصتی که در اختیار افراطیون قرار می‌گیرد، گفت‌وگوی افراطی نیز شکل می‌گیرد. یعنی ماده که به بحث گذاشته می‌شود و داده‌ای که به افراد جامعه داده می‌شود از یک گرایش افراطی است و به غلط فکر می‌کنند اسلام حقیقی این است. در صورتی که قرائت اسلام تکفیری و سلفیِ افراطی مورد تایید همه مسلمانان نیست. در جهان اسلام جریان تصوف پر قدرت است و شمال آفریقا سدی است در مقابل سلفی‌ها. چون آن‌ها به اهل بیت که ریشه صوفی گرایانه دارند احترام می‌گذارند. زمانی حرکت‌های افراطی شکل گرفته و فرصت بروز دارند که در مقابل آن مانعی وجود نداشته باشد. ما باید معارف حقیقی اسلام که مکتب اهل بیت است را ارائه کنیم.

وی با اشاره به اینکه باید اسلام حقیقی که در گذشته وجود داشت را یافت، توضیح داد: اما نباید در گذشته ماند بلکه باید از طریق آن پلی به زمان حال و آینده زد. یکی از نیازهای جامعه امروزی ما این است که بتوانند منابع وحیانی را در قالب علوم انسانی بیان کنند. باید قبول کنیم با زبان سنت نمی‌توانیم با جامعه مدرن صحبت کنیم. استدلال‌ها دیگر توان پاسخ به شبهات جدید را ندارند. کلام ما باید به الهیات نظری و کاربردی تبدیل شود.

وی با بیان اینکه اسلامی که دین آخرالزمان است نباید با چهره خشونت‌آمیز نشان داده شود، عنوان کرد: اسلام حقیقی مخالف هرگونه خشونتی است. غرب، ایران‌هراسی و اسلام‌هراسی ایجاد می‌کند چون می‌داند این اسلام در طول چند دهه تا چه اندازه مسیحیان را مسلمان کرد. لذا سرمایه‌گذاری می‌کنند که با تربیت دستگاه‌ها و مکان‌ها، جریان‌های جعلی افراطی را برجسته کنند تا بگویند حقیقت اسلام همین است.

این پژوهشگر، خواسته دنیای غرب را تبیین‌گری توسط ایران خواند و توضیح داد: یعنی یک دفاع عالمانه از باورها و اعتقادات خود داشته باشیم و به جای جدل و منازعاتی که نتیجه چندانی ندارد خود را تبیین کنیم. اما این تبیین‌گری نیازمند شناخت نیازِ مخاطب است. برخی کشورها در هرکدام از حوزه‌های فلسفه، سیاست و مسائل اجتماعی قدرتمندتر عمل می‌کنند و ما باید متناسب با توجه کشورها به هرکدام از این زمینه‌ها محتوای اسلامی را استخراج و ترجمه کنیم و ارائه دهیم. باید خط تولید کتاب را در بخش بین‌الملل پررنگ کنیم.

حسن عبدی‌پور در پایان سخنان خود با اشاره به این که ضرورت دارد در ایران شبکه تعاملاتی شکل بگیرد، گفت: متاسفانه ظرفیت‌های ما در روسیه به صورت شفاف بیان نشده و ظرفیت‌های علمی و فرهنگی این کشور نیز برای ما تبیین نشده است و لازم است شبکه ارتباطی علمی ایجاد کنیم و پروژه‌های مشترک را به سرانجام برسانیم.

استقبال خوب از کتاب‌های اسلامی در نمایشگاه مسکو

ایگور ماتویف دیگر میهمان این برنامه در ارتباطی زنده از مسکو با بیان اینکه امروز شاهدیم که گرایش به اسلام و رویکرد مثبت به آن در روسیه روبه افزایش است، بیان کرد: این نشان می‌دهد که محور اصلی سیاست خارجی امروز روسیه گردش به سمت شرق است و بخشی از دیپلماسی عمومی روسیه را شامل می‌شود. در نمایشگاه کتاب مسکو که دوره سی‌و‌ششم آن برگزار شد استقبال خوبی از کتاب‌های اسلامی صورت گرفت. این امر خود مهر تاییدی است بر این که در روسیه شاهد افزایش نگرش مثبت به اسلام هستیم. دین اسلام در روسیه بعد از مسیحیت دین دوم است؛ بر اساس آخرین سرشماری رسمی انجام شده در سال ۲۰۰۲، میزان افرادی که به دین اسلام گرویدند و مسلمان هستند ۱۴میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است که تقریبا ۱۰ درصد جمعیت کنونی روسیه را شامل می‌شود.

او درباره مطالعات اسلامی در روسیه توضیح داد: به‌طور کلی در اکثر نقاط این کشور که مراکز علمی وجود دارند اسلام مطالعه می‌شود؛ ولی در هفت منطقه که بیشترین مسلمانان روسیه در آن‌جا زندگی می‌کنند(۵۵درصد مردم این مناطق مسلمان هستند) مطالعه اسلامی بیشتری انجام می‌شود و مراکز موجود در قفقاز شمالی یکی از آن‌هاست. در واقع روسیه سابقه طولانی در مطالعات اسلام دارد و ما یک رشته علمی با این عنوان داریم و مطالعات اسلامی را در روسیه با دو شکل اصلی دنبال می‌کنیم؛ یکی در مراکز آموزش عالی روسیه و دانشگاه‌ها و دیگری در مراکز و انستیتوهایی که فقط کار پژوهشی انجام می‌دهند. برای مثال هم می‌توان به انستیتوی مطالعات اسلامی مسکو و دانشگاه اسلامی شهر اوفا که ازجمله مهمترین آنهاست اشاره کرد.

وی در بخش دیگر سخنان خود درباره کارهای مشترک دو کشور ادامه داد: در غرفه جمهوری اسلامی ایران در سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو آثاری وجود داشت به ویژه در حوزه خط که ارتباط بسیار نزدیکی بین آن‌ها و آنچه ما در مراکز مطالعات اسلامی داریم، دیدم. انتشارات مشترک و تولیدات علمی مشترک در حوزه نسخ خطی به زبان عربی و فارسی از جمله فعالیت‌هایی است که می‌توان به صورت مشترک به انجام رساند. حفظ نسخ خطی که میراث فرهنگی است یا دیجیتال کردن آن‌ها و در اختیار علاقه‌مندان قراردادنشان نیز می‌تواند ماموریت دوم ما باشد.

رئیس بخش مطالعات اسلامی انستیتو شرقشناسی آکادمی علوم روسیه با بیان اینکه مطالعات اسلامی در روسیه یک کار پشت میز نشینی نیست و اکتشافات در مناطق اسلامی را هم به طور جدی پیگیری می‌کنیم، عنوان کرد: این نوع تحقیقات ما در ورای خاک روسیه نیز انجام می‌پذیرد و فکر می‌کنم یکی از فصول مشترک ایران و روسیه این نوع تحقیقات است. همکاری ما در این حوزه نیز می‌تواند شکل‌های مختلفی داشته باشد که یکی انجام سفرهای اکتشافی و تحقیقات مشترک است. انتشار نتایج تحقیقات میدانی ما به صورت کار مشترک و همچنین انتشار مقالات و کتب مشترک می‌تواند همکاری‌های خوب ایران و روسیه در این حوزه باشد که بسیار هم آینده‌دار است. فکر می‌کنم برای اینکه بین کارشناسان ایرانی و روس تبادل نظر داشته باشیم برگزاری کنفرانس‌ها، نشست‌ها و میزگردهای تخصصی اهمیت داد. در دو کشور یک ظرفیت تمدنی خیلی بزرگ داریم که خود زیرساختی است برای همکاری‌های آینده ما.

او درباره ارتباط مراکز روسی با مراکز ایرانی بیان کرد: من به عنوان نمونه عینی درحال شکل دادن این همکاری مشترک با دانشگاه‌های ایران هستم. اسفندماه سال گذشته برای اولین بار به ایران سفر کردم و در فرهنگ ایرانی غوطه‌ور شدم. در این سفر فرصتی ایجاد شد در چند دانشگاه از جمله دانشگاه علامه طباطبایی حضور داشته باشم. در آوریل سال جاری نیز رئیس این دانشگاه به روسیه آمد و بر سر مصداق‌های عینی برای همکاری به توافق رسیدیم. برگزاری کارگاه‌هایی با موضوع بین رشته‌ای اقتصاد سیاسی بحران سوریه در دانشگاه علامه طباطبایی که در سال جاری برپا می‌شود یکی از آن‌ها است.

وی افزود: یکی دیگر از این توافقات انتشار ترجمه کتاب «ابعاد اقتصادی بحران سوریه» به زبان فارسی است که از سوی دانشگاه علامه طباطبایی انجام می‌شود. درواقع دیپلماسی عمومی و علمی ما مسیر توسعه را طی می‌کند و این برای هر دو کشور فرخنده است.

ایگور ماتویف در پایان گفت: آثار مطالعات اسلامی، مخاطبان بسیار گسترده‌ای از دانشجویان، اساتید و... دارد و فقط مسلمانان روسیه نیستند که به این منابع رجوع می‌کنند؛ بلکه مسلمانان بخشی از مخاطبان گسترده تولیدات علمی در حوزه مطالعات اسلامی هستند. در کتابخانه لنین و مرکز مطالعات اسلامی انستیتو شرقشناسی آکادمی علوم روسیه منابع ارزشمند و علمی فراوانی در حوزه مطالعات اسلامی وجود دارد که در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.

 سی‌و‌ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو از هشتم شهریورماه ۱۴۰۲ تا دوازدهم شهریورماه با حضور ایران برگزار شد.