سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- معصومه اخوان: «پشت چله‌خانه شیخ صفی»رمانی‌ست که با شیوه‌ای عاشقانه و نثری روان، داستانی در دل تاریخ و حوادث سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۳۰ اردبیل را روایت می‌کند. این دوره‌ زمانی در ایران، دوره اختلافات و تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بوده است. رمان تلاش دارد با بررسی فرهنگ، آداب و رسوم این دوران، خواننده را به عمق تاریخی و اجتماع آن دوران سوق دهد. با توجه به اطلاعات ارائه شده، می‌توان گفت که رمان با تخیلی که بر پایه واقعیت‌های اجتماعی ساخته شده است، تصویری از آن دوره‌ زمانی را به خواننده ارائه می‌دهد.
 
با وجودی که این اثر در سال ۱۳۹۸ به چاپ رسیده و با استقبال مخاطبان مواجه شده است و از طریق چاپ دوم به فروش دو هزار نسخه رسیده، اما برای ارزیابی عمیق‌تر این اثر، نیاز به بررسی نقدهای بیشتری داریم. در ابتدا می‌توان به جنبه‌های مثبت این رمان اشاره کرد. اول اینکه، موضوع انتخاب شده، یعنی تاریخ دوران مذکور و مطالعه‌ آن با چشم‌انداز عاشقانه، می‌تواند به خوانندگان علاقه‌مند به ادبیات تاریخی و عاشقانه، تجربه‌ای جذاب ارائه دهد. همچنین، توجه به فرهنگ و آداب و رسوم آن دوره، نشان از دقت تاریخی و تحقیقاتی نویسنده دارد که می‌تواند خوانندگان را به جذب بیشتر داستان کمک کند. دوم اینکه موفقیت تجاری این رمان، نشان‌دهنده‌ استقبال خوب مخاطبان از این اثر است. از طرفی این موضوع می‌تواند نمایان‌گر کیفیت متن و جذابیت داستان باشد که باعث محبوبیت و پذیرش خوب در بین خوانندگان شده است.
 
اما با این اوصاف به نقدهای احتمالی دیگری نیز نیاز داریم. لازم است توجه داشته باشیم که استقبال مخاطبان و موفقیت تجاری یک کتاب، تنها نشان‌دهنده‌ کیفیت ادبی و ارزش تاریخی آن نیست. بسیاری از عوامل مانند تبلیغات قوی، محبوبیت نویسنده، جنبه‌های ترفندی و موضوعات جذاب می‌توانند باعث موفقیت تجاری یک کتاب شوند، حتی اگر کیفیت ادبی و تاریخی آن به اندازه کافی برتری نداشته باشد. همچنین برای ارزیابی عمیق‌تر محتوای تاریخی رمان، نیاز به بررسی کامل‌تر و منطقی‌تر داریم. تاریخ‌نگاران و متخصصان می‌توانند با تحلیل دقیق ادبیات تاریخی، ارزش تاریخی و واقعیت‌های اجتماعی مطرح‌شده در این رمان را بیشتر بررسی کنند و از این نظر نقدهای خود را ارائه کنند.
 
«پشت چله‌خانه شیخ صفی» موضوعیتی عاشقانه و تاریخی دارد که با نثری روان و توصیف‌های زیبا، خواننده را به دنیای دوران دهه‌های ده تا سی اردبیل و فضای حاکم بر آن برده و تصاویر زنده‌ای از فرهنگ و زندگی آن دوره از جمله بقعه‌ شیخ صفی و رسم چله‌نشینی ارائه می‌دهد.
 
 نویسنده با بهره‌گیری از تخیل و واقع‌گرایی، اتفاقات تاریخی را در قالب داستان عاشقانه‌ای ترکیب کرده است که این امر به خواننده امکان می‌دهد تا به جذابیت‌های تاریخ و فرهنگ اجتماعی آن دوره پی ببرد. یکی از نقاط قوت این رمان، توانایی نویسنده در توصیف شخصیت‌ها و رفتار و عملکردهای آنها در فضا و محیط‌های تاریخی است. شخصیت‌های اصلی اثر به خوبی توسعه یافته‌اند و هر یک با صفات و ویژگی‌های خاص خود، خواننده را به خود جلب می‌کنند. این توصیفات زیبا به خواننده اجازه می‌دهند که ضمن همدلی و همراهی با شخصیت‌ها، داستان را در درون خود تجربه کند.
 
بی‌تردید یکی از ویژگی‌های ممتاز یک رمان خوب، ماندگار بودن شخصیت‌های خلق شده، زمان و مکان تاریخی و مذهبی اتفاقات اشاره شده، رویدادهای مهم و غیره در ذهن خواننده است؛ به گونه‌ای که مخاطب نه تنها در طول مطالعه‌ رمان، با این شخصیت‌ها، زمان و مکان‌ها و اتفاقات زندگی می‌کند، بلکه سال‌ها تأثیراتِ روحی ـ روانی، نوع نگرش و خصلت‌های رفتاری و گفتاری و پیشامدهای آنها در لایه‌های ذهن و ضمیرش به جا می‌ماند.

رمان «پشت چله‌خانه شیخ صفی» نوشته‌ ساناز حاجی‌محمد‌حسینی، این ویژگی ارزشمند و برجستگی منحصربه‌فرد خود را به‌خوبی نشان می‌دهد. شخصیت‌هایی چون «عباسقلی» نوازنده‌ آکاردئون، اشراف‌زاده‌ای که به کار پدری‌اش کفش‌دوزی و کفش‌فروشی مشغول است، «مارال» دختر زیباروی ساکن یکی از محلات فقیرنشین شهر، «خانم جان» مادر عباسقلی زنی ریزنقش، سختی‌دیده و خود رای، «محمود» پسرعموی کفترباز و عاشق پیشه‌ مارال، «غلامعلی» برادر عباسقلی، «شابا» مادر مارال، «ننه جون» مادربزرگ مارال، «راشد» دوست عباسقلی و غیره در زمره‌ به یاد ماندنی‌ترین شخصیت‌های رمان هستند که در عرصه‌ داستان عاشقانه‌ای معاصر در دهه‌های اخیر خلق شده‌اند. با این حال، نکته‌ای که می‌تواند بهبود پیدا کند، اهمیت بخش‌های مختلف داستان است. برخی از رویدادها و شخصیت‌ها به نسبت دیگران، کمتر توسعه داده شده‌اند که می‌توانست به پیچیدگی و عمق بیشتر داستان کمک کنند.
 
رمان با زاویه دید شخصیت‌های داستان و اول شخص مفرد در 10فصل با سر تیترهای بسیار جالب و خلاقانه، در بخشی از ترانه‌ها و ماهنی‌های ترکی و آذری مشهور، روایت می‌شود. این اثر بازگویی تجربیات اجتماعی و فرهنگی آن دوران را در منطقه‌ خاص از ایران، به‌ویژه در اردبیل، به اجرا درآورده است.
 
اردبیل، شهری با تاریخچه غنی و فرهنگ متعالی بوده است که در طول تاریخ به عنوان مرکز آموزش و علم در ایران شناخته می‌شد. مداقه‌ نویسنده به جنبه‌های تاریخی و اجتماعی است که به وسیله‌ آن، دنیای مردمان اردبیل در آن زمان، ویژگی‌ها و زندگی اجتماعی را به تصویر کشیده است. این نکته‌ مثبت اثر، غنای تاریخی و فرهنگی آن را برجسته می‌کند.
 
«بقعه شیخ صفی»، یکی از مکان‌های معروف و مقدس در اردبیل است که مربوط به شیخ صفی‌الدین اردبیلی بوده و به عنوان یک مقصد زیارتی و دینی مهم شناخته می‌شود. در رمان «پشت چله‌خانه شیخ صفی»، بقعه شیخ صفی و شخصیت ارادت‌آمیز این فرد مذهبی و اجتماعی، جایگاه ویژه‌ای دارد.
 
این مکان مقدس به عنوان مرکز فرهنگی و مذهبی منطقه اردبیل به تصویر کشیده می‌شود. ویژگی‌ها و جاذبه‌های فرهنگی این بقعه، محیط روایت داستان عاشقانه را تحت تأثیر قرار می‌دهند و باعث شناخت بهتر و عمیق‌تر از زندگی و فرهنگ آن دوره می‌شوند.
 
از جنبه‌های مثبت رمان، می‌توان به نگاه احترام‌آمیز نویسنده به مقام بقعه و شخصیت شیخ صفی اشاره کرد. نویسنده با نشان دادن احترام به این مکان مقدس و تبدیل شخصیت شیخ صفی به یک نماد از انسان‌های دینی و محترم، به تعبیری مثبت از فرهنگ و ارزش‌های مذهبی و اجتماعی آن دوره استفاده کرده است.
 
این رمان با تمرکز بر روی محور داستانی عاشقانه، به صورتی شیرین و زیبا، خوانندگان را به دنیای زندگی اشرافیان و مردم عادی اردبیلی در آن دوره می‌برد. نویسنده موفق شده است با استفاده از چند نخ داستانی، روابط انسانی، فرهنگ فولکلور، آداب و سنن، محل‌های تاریخی، حادثه‌های مهم و ترانه‌ها و ضرب‌المثل‌های محلیِ پرداخته شده در دوران مذکور را به‌خوبی به تصویر بکشد و با طرح نگاهی به فرهنگ و آداب و رسوم این منطقه در زمان‌های گذشته، خواننده را به تجربه‌ زندگی آن دوران دعوت می‌کند. با این حال، در رمان ممکن است به مکان‌های تاریخی و مذهبی و جنبه‌های دیگری از این بقعه و شخصیت شیخ صفی که ارتباطی با داستان عاشقانه ندارند، کمتر توجه شده باشد.
 
ممکن است در برخی از صحنه‌ها یا جنبه‌های داستان، ارتباط این مکان و شخصیت با احساسات و ارادات اشخاص داستانی کمتر به چشم بیاید و این می‌تواند منجر به کاستی‌ها در همسویی کل داستان شود. از این رو، رمان «پشت چله‌خانه شیخ صفی» نیز دارای نقاط ضعفی ا‌ست.
 
علاوه بر برخی اشکالات ویراستاری، به عنوان یک رمان تاریخی، با وجود اینکه روایت عاشقانه‌ای از داستان، خواننده را جذب می‌کند، اما ممکن است تعاملات بین شخصیت‌ها و روابط عاطفی به نظر کمی گنگ یا بی‌ارتباط بیاید. این موضوع می‌تواند باعث کاستی‌هایی در تجربه خواننده در مورد عمق و پیچیدگی روابط شخصیت‌ها شود. در نهایت، «پشت چله‌خانه شیخ صفی» اثری‌ست که با شرح زیبا و احترام‌آمیز به بقعه شیخ صفی و فرهنگ اردبیل، ارزش تاریخی و مذهبی را به نمایش می‌گذارد. این مکان مذهبی به عنوان نقطه‌مهم و مرکزی در زندگی و ارادات شخصیت‌های داستان، نقش مهمی دارد. با این حال، ممکن است نیاز به بیشترین توجه به ارتباطات این مکان مقدس با رخدادها و احساسات شخصیت‌های داستان باشد تا کیفیت ادبی و تجربه خوانندگان بهتر و پربارتر شود.
 
با توجه به اطلاعات موجود، می‌توان نتیجه گرفت که «پشت چله‌خانه شیخ صفی» اثری است که به عنوان یک رمان عاشقانه و تاریخی، موفق به جذب توجه خوانندگان شده و توانسته است نظرات مثبت بسیاری را به دست آورد. با این حال، برای تشخیص دقیق‌تر کیفیت ادبی، دقت تاریخی و موفقیت اثر، نیاز به ارزیابی توسط انتقادگران و افراد با دانش ادبی و تاریخی بیشتری داریم.
 
همچنین، این موفقیت تجاری و استقبال مخاطبان، ممکن است نتیجه‌ای از اتفاقات و شرایط خاص باشد و ارزش ادبی اثر را به خوبی نشان ندهد. به طور کلی، نیاز به تعادل میان جذابیت ادبی و موفقیت تجاری وجود دارد و بهتر است برای ارزیابی دقیق‌تر این رمان، دیدگاه متخصصان و خوانندگان با تجربه را درباره‌ کیفیت ادبی، تاریخ‌نگاری دقیق و جنبه‌های مختلف اثر در نظر گرفت. این موارد می‌تواند به ما کمک کند تا به نتیجه‌گیری شفاف‌تری در مورد «پشت چله‌خانه شیخ صفی» برسیم.