به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، پیش‌تر چاپ نخست این اثر که مجموعه‌ای جامع در معرفی مکان‌های تاریخی - جغرافیایی و شخصیت‌های نام‌آور حوزه‌های مختلف هفت اقلیم است در سال 1378 به چاپ رسید. البته این اثر به مباحث متعدد و متنوعی پرداخته و بر همین اساس نسخه‌ها و چاپ‌های متعددی از آن درکتابخانه‌ها دیده می‌شود.

چاپ دوم این کتاب با مقدمه مصحح که در بهار 1377 بر چاپ نخست آن نوشته شده، همراه است.

تذکره یا دایرةالمعارف
مصحح این کتاب را دایرة‌المعارفی می‌داند که نام «تذکره» را بر آن نهاده‌اند؛ چراکه سرشار از مطالب متنوع و تعدد مباحث است. هرچند باوجود اعتبار این تذکره در میان ادیبان و محققان و همچنین کثرت نسخ خطی آن در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی، چه در هند و چه در ایران، هنوز چاپ منقحی از آن صورت نگرفته است و علت این امر شاید ریشه در تعدد و تنوع مطالب این کتاب داشته باشد.

زمان و مکان تالیف هفت اقلیم
اما تالیف «تذکره هفت اقلیم» آن‌چنان‌که مولف آن نیز در آغاز کتاب آورده، طی شش سال کار بی‌وقفه و شبانه‌روزی به انجام رسیده است. تاریخ پایان این اثر ضمن یک رباعی به سال 1002 هجری قمری ذکر شده است. برهمین اساس می‌توان به آغاز تالیف آن یعنی سال 996 هجری قمری رسید.

مکان تالیف این اثر هندوستان بوده و تذکره‌ای است تاریخی و جغرافیایی که در آن از همه‌جا و همه‌چیز و حتی افرادی بسیار، گاه به اجمال و گاه به تفصیل سخن رفته است.

عنوان کتاب‌هایی که در این اثر از آن‌ها نام برده شده است نشان می‌دهد مولف به منابع و مآخذ بسیاری دسترسی داشته و نام هریک را هنگام نقل مطلب آورده است. این ویژگی یکی از برجسته‌ترین محسنات کتاب به حساب می‌آید.

چگونگی تالیف «تذکره هفت اقلیم»
اما روش کار مولف در تالیف این اثر بدین‌گونه بوده است که هنگام شرح هر اقلیمی از اقالیم سبعه، نخست طول، عرض و مساحت تقریبی آن اقلیم را بیان کرده، سپس به موقعیت جغرافیایی و مسائل تاریخی آن پرداخته و پس از آن، شهرهای عمده و در برخی موارد حتی شهرهای کوچک آن‌را نام‌ برده و معرفی کرده است.

در شرح هر یک از این شهرها، حدود جغرافیایی، تاریخ بنا، نام بانی، علت پیدایش، نام قدیم و جدید، وجه تسمیه آن شهر و در پایان به معرفی شخصیت‌های معروف آن شهر، اعم از پادشاهان، وزیران، امیران، عالمان، عارفان، مشایخ و شاعران پرداخته و شرح حال هر یک را جداگانه آورده است.

اکثر مطالب این کتاب مستند هستند و در آغاز نقل هر مطلبی، مولف نام ماخذ خود را که اغلب از کتاب‌های معتبر است، ذکر می‌کند.

مختصری درباره مولف
امین احمد رازی از ادیبان معروف نیمه دوم قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری و فرزند خواجه میرزا احمد است. درباره این شخصیت اطلاعات چندانی در دست نیست، اما آن‌چه روشن است، این است‌ که خاندان او اهل ری و اغلب در کار سیاست و قلم بوده‌اند.

پدر او از سوی شاه طهماسب سال‌ها مسوولیت کلانتری ری را بر عهده داشته و پس از آن در دوره سلطان محمد خدابنده نیز همین مسوولیت به او واگذار شده است. عموهای او نیز یکی خواجه محمد شریف هجری رازی، وزیر اصفهان در زمان شاه طهماسب و پدر خواجه غیاث‌الدین محمد اعتماد‌الدوله جهانگیری است. دیگری نیز خواجه خواجگی، پدر شا‌ه‌پور رازی، شاعر پرآوازه است.

این برادران، پسران برادر مولانا امیدی تهرانی بوده‌اند. اما پسران آن‌ها هر سه در زمان اکبرشاه از ایران به هندوستان مهاجرت کردند. امین رازی به مطالعه، تحقیق و تالیف هفت اقلیم پرداخت، شاه‌پور شاعر و تاجر بود. غیاث‌الدین محمد، اعتماد‌الدوله جهانگیر پادشاه شد و نور جهان بیگم، دخترش، همسر جهانگیر و ملکه هندوستان شد.

معرفی نسخه‌ها
هرچند نسخه‌های خطی فراوانی از این اثر در کتابخانه‌های مختلف وجود دارد اما امتیاز این نسخه‌ها نسبت به هم تنها در زیبایی خط، نوع کاغذ و تاریخ کتابت آن‌هاست.

مصحح در تصحیح این اثر از سه نسخه خطی که تاریخ کتابت آن‌ها مقدم بر نسخه‌های دیگر بوده، بهره گرفته؛ البته نگاهی به دو نسخه چاپی از این اثر نیز داشته است.

یکی از این نسخه‌ها به شماره 1123، متعلق به کتابخانه «مدرسه عالی شهید مطهری»(سپهسالار سابق) است. تاریخ کتابت این اثر در پنجم رمضان 1024 هجری قمری در پرگنه کوره و به خط پیرکمال سرهندی بوده است. این نسخه طبق گفته گلچین معانی، قدیمی‌ترین نسخه هفت اقلیم به‌شمار می‌آید.

نسخه دیگر به شماره 4313 و متعلق به «کتابخانه ملی ملک» است. کاتب و محل کتابت این نسخه نیز همانند نسخه «مدرسه عالی شهید مطهری» است، اما تاریخ کتابت آن شش سال پس از آن نسخه و در سال 1030هجری قمری بوده است.

یکی دیگر از نسخه‌ها متعلق به کتابخانه «دانشکده ادبیات مشهد» است. کتابت این نسخه شنبه دهم جمادی‌الاول سال 1086 هجری قمری در شهر احمدآباد است. البته نام کاتب این نسخه مشخص نیست.

این نسخه خطی زیبا دارد؛ اما بسیار ریز و فشرده است. بر همین اساس عنوان‌های آن مشخص نشده و فاصله میان مصرع‌ها و ابیات مراعت نشده است. این دلایل سبب شده که استفاده از این نسخه مشکل و توان‌فرسا باشد.

نسخه «چاپ کلکته» دیگر نسخه‌ای است که مصحح آن را در این تصحیح به‌کار گرفته است. این نسخه قسمتی از هفت اقلیم، یعنی تا اقلیم سوم را دربرگرفته و در سه قسمت و در سال‌های 1918، 1927 و 1939 با ترجمه پرتوی شیرازی و حواشی انگلیسی در کلکته به چاپ رسیده است.

اما آخرین نسخه؛ نسخه «چاپ تهران» است که در سال 1340 با تصحیح و تعلیقات جواد فاضل و توسط انتشارات ادبیه تهران منتشر شده است. این نسخه با غلط‌های بسیارش، ارزش ادبی چندانی ندارد. در این نسخه نه از تصحیح و نه از تعلیق خبری هست. اما به این دلیل که در برخی موارد متن این نسخه از دیگر نسخه‌ها به اصل متن نزدیک‌تر بوده، توسط مصحح به‌کار گرفته شده است.

برای هر یک از این پنج نسخه به ترتیب نام اختصاری «ر»، «م»، «د»، «چ.ه» و «چ» در نظر گرفته شده و در متن کتاب آمده است. البته اساس کار در این تصحیح نسخه «ر» بوده است.

روش کار مصحح
این کتاب بیش از هرچیز به تذکرة‌الشعرا معروف است و افراد برای آشنایی با مشایخ صوفیه و عارفان به آن رجوع نمی‌کنند. برهمین اساس اگر تعلیقی بر این اثر از سوی مصحح نوشته شده درباره شاعران بوده است. همچنین در ارتباط با مشاهیر شعر و ادب فارسی به مقابله اشعار متن هفت اقلیم با دیوان‌های هر یک از این شاعران اکتفا کرده است.

البته تنها موارد اختلاف در پانوشت‌های کتاب آمده و سعی شده است متن اثر حفظ شود.

اما درباره اشخاص غیر شاعر مانند پادشاهان، امیران، وزیران و عارفان نیز سخنی نیامده و یا به اختصار بوده است. حتی برخی مواقع مصحح به ذکر نام ماخذی در ارتباط با آن‌ها نیز بسنده کرده است.

اما به‌طور کلی در ابتدای هر مجلد از این مجموعه سه جلدی فهرست مطالب آمده است. همچنین نام برخی از ماخذ و علامت اختصاری آن‌ها نیز مشخص شده است. 

هفت اقلیم
جلد نخست در 514 صفحه اقلیم اول، اقلیم‌ الثانی و اقلیم ‌الثالث را در برمی‌گیرد. اقلیم اول به زحل منسوب است. مساحت این اقلیم 662 هزار و 44 فرسخ است و در آن 20 کوه رفیع، 30 نهر بزرگ و هزار و 340 شهر است. آغاز این اقلیم به معرفی ولایت «یمن» اختصاص دارد که به گفته مولف مردمان آن به نور اسلام و ایمان منور هستند.

اقلیم ‌الثانی به مشتری تعلق دارد و مساحت سطح این اقلیم 572 هزار و 66 فرسخ و ثلث فرسخی است. 77 شهر دارد. مولف از آن‌جا که کرسی حجاز «مکه» است و خانه خدا در اوست، اقلیم دوم را با معرفی این شهر آغاز کرده است.

اما اقلیم ‌الثالث به مریخ منسوب است. از آن‌جا که بسیاری از شهرهای ایران داخل این اقلیم است مولف به اجمال احوال «ایران» را ذکر کرده است.

جلد دوم که در 925 صفحه تدوین شده است، اقلیم‌الرابع را شامل می‌شود. این اقلیم به آفتاب تعلق دارد. مولف ساکنان این اقلیم را به حسب صورت و سیرت افضل اولاد بشر می‌داند و در این اقلیم به «خراسان» پرداخته است که طبق گفته او در روی زمین عرصه‌ای از آن وسیع‌تر نیست.

جلد سوم 336 صفحه است و اقلیم‌الخامس، اقلیم‌‌السادس و اقلیم‌السابع را شامل می‌شود.

صاحب اقلیم الخامس زهره است و اکثر ساکنان آن سفیدپوست هستند. در این اقلیم 166 شهر و به قول عده‌ای 215 شهر وجود دارد. این اقلیم با «شروان» آغاز می‌شود.

اقلیم السادس منسوب به عطارد است. مساحت آن 235 هزار و ثلثان فرسخی است و در این اقلیم به قولی 114 و به قولی دیگر 240 شهر وجود دارد. همچنین 22 کوه و چند نهر عظیم دارد. اکثر ترکستان در این اقلیم واقع شده است. ترکستان جمع بلاد ترک را از اقلیم نخست تا اقلیم هفتم در برمی‌گیرد که اکثرا صحرانشین هستند. این اقلیم با معرفی ولایت «فاراب» آغاز شده است.

اقلیم ‌السابع به قمر تعلق دارد. مساحت آن 187 هزار و 721 فرسخ و و ثلثان فرسخی است و 23 شهر در آن وجود دارد. این اقلیم با معرفی ولایت «صقلاب» آغاز می‌شود.

در پایان جلد سوم فهرست عام آمده که در 144 صفحه تنظیم شده است و نام صاحبان تراجم و اعلام تاریخی، نام کتاب‌ها و رساله‌ها و نام مکان‌ها را شامل می‌شود.

چاپ دوم مجموعه سه جلد «تذکره هفت اقلیم» تالیف امین احمد رازی، با تصحیح، تعلیقات و حواشی محمدرضا طاهری(حسرت) در شمارگان دو هزار نسخه و قیمت 35 هزار تومان توسط انتشارات سروش منتشر و راهی بازار کتاب شده است.

چاپ نخست این اثر در سال 1378 و در شمارگان دو هزار نسخه به چاپ رسیده است.