پیتر برگر از مدافعان سرسخت نظریه عرفی شدن بوده و آثار زیادی را در این حوزه به جای گذاشته است. او بعدها تحت نظر تجربیاتی که داشت از این نظریه روی برگرداند. چرا؟
بله، پیتر برگر در دهه 60 و 70 میلادی یکی از مدافعان پارادایم سکولار شدن (عرفی شدن) و نظریه‌پردازان این حوزه محسوب می‌شد و اتفاقا کتاب سایبان مقدس در این فضا نوشته شد. شما اگر بخش دوم این کتاب را مطالعه بفرمایید، همانگونه که از عناوین فصل‌های آن نیز مشخص است، ملاحظه خواهید کرد که برگر در پارادایم سکولار شدن فکر می‌کند. او در این دوره فکری خود، به گفته خودش، کاملا با تکیه بر تجربه مسیحیت در کشورهای غربی در مورد دین نظریه‌پردازی می‌کند و معتقد است همان اتفاقی که در دوره مدرن برای مسیحیت به ویژه پروتستان افتاد، دیر یا زود، برای دیگر سنت‌های دینی هم اتفاق خواهد افتاد. در واقع، او تجربه پروتستانتیسم در مغرب زمین را الگویی برای همه دیگر ادیان تلقی می‌کند و معتقد است همانگونه که از نفوذ دین روز به روز در کشورهای غربی کاسته شده است، در کل جهان چنین خواهد شد و بنابراین ما در آینده با جهانی کمتر دینی مواجه هستیم.
اما برگر در اواخر دهه 70 میلادی به مسئله توسعه در کشورهای جهان سوم علاقه‌مند شد و برای کارهای مطالعاتی سفرهای متعددی به کشورهای غیرغربی داشت. مواجهه با تجربه کشورهای غیرغربی باعث شد که برگر به این نکته پی ببرد که، به گفته خودش، چقدر تا کنون صرفا در چارچوب تجربه کشورهای غربی فکر می‌کرده و افق دیدش محدود بوده است. وقتی او حیات گسترده و فعال دین در کشورهای دیگر و الگوهای متعدد همزیستی دین و تجدد را دید، به این جمع‌بندی رسید که رابطه دین و تجدد خیلی پیچیده‌تر از آن است که تا کنون فکر می‌کرده و نوع تعامل دین مسیحیت و تجدد فقط یکی از الگوهای رابطه این دو است و لزوماً سنت‌های دینی دیگر چنین الگویی را دنبال نخواهند کرد. اینجا بود که او پارادایم سکولار شدن را اشتباه دانست و از آن روی برگرداند.
برگر از جامعه‌شناسانی است که در سطح فرانظریه به مطالعات دین کمک کرده است. عناصر کلیدی چارچوب نظری برگر چیست؟
همانگونه که مشهور است، پیتر برگر به سنت جامعه‌شناسی پدیدارشناختی و جامعه‌شناسی زندگی روزمره تعلق دارد و جزو بنیانگذاران برساختگرایی محسوب می‌شود. او به همراه همکارش توماس لاکمن رویکرد برساختگرایی را در کتاب برساخت اجتماعی واقعیت که اکنون یکی از کتاب‌های کلاسیک برساختگرایی محسوب می‌شود، پروراند. دغدغه برگر در این کتاب این بود که نشان دهد انسان‌ها چگونه جامعه را می‌سازند و آن را حفظ می‌کنند و همچنین خودشان چگونه توسط جامعه ساخته می‌شوند. برگر در کتاب «سایبان مقدس» سعی کرد همان نگاه برساختگرایانه که در کتاب برساخت اجتماعی واقعیت پرورش داده بود را در مورد دین نیز به کار گیرد. برگر با اینکه جامعه‌شناس برجسته‌ای است، به الهیات نیز تعلق خاطر دارد و خود را یک متأله (الهی دان) غیرحرفه‌ای نیز می‌داند، اما در این کتاب نگاه الهیاتی به دین را کنار می‌گذارد و صرفا از چارچوب جامعه شناسی به دین می‌نگرد.
از این منظر دین فراورده‌ای تاریخی محسوب می‌شود که انسان‌ها برای حفاظت خودشان (و جامعه‌شان) از آنومی و آشوبی که به لحاظ هستی‌شناختی آنها را تهدید می‌کند، آن‌را می‌آفرینند (فرا می‌افکنند). به تعبیر برگر، دین تلاش متهورانه برای درک کل جهان به مثابه هستی معنادار است. دین با جای دادن واقعیت‌های اجتماعی درون نوعی چارچوب مقدس و کیهانی، به آنها مشروعیت و ثبات می‌دهد. البته لازم به ذکر است که برگر در این کتاب متأثر از نگاه اگزیستانسیالیستی به نیز هست و کوشیده است آن را با نگاه جامعه‌شناختی تلفیق کند.
در میان پروژه‌های فکری که برگر دنبال کرده است، سایبان مقدس چه جایگاهی دارد و از چه اهمیتی برخوردار است؟
همانگونه که اشاره کردم، کتاب سایبان مقدس را باید در امتداد کتاب برساخت اجتماعی واقعیت فهمید. برگر در کتاب ساخت اجتماعی واقعیت کوشیده است نگاهی برساختگرایانه را به کل پدیده‌های اجتماعی بپروراند. وی در کتاب سایبان مقدس همین نگاه را در مورد پدیده دین گسترش داده است. بنابراین، می‌توان گفت اهمیت این کتاب آن است که رویکردی برساختگرایانه به دین را مطرح ساخته و افق جدیدی را پیش روی پژوهشگران دین، هم درون حوزه جامعه‌شناسی و هم بیرون آن از جمله الهیات و تاریخ دین، قرار داده است. و جالب اینکه، این رویکرد خیلی هم مورد استقبال پژوهشگران دین قرار گرفته است.
.jpg)
چرا مخاطب ایرانی از این کتاب خوشش آمده است؟
به هر حال، پیتر برگر برای ایرانیان شخصیتی جذاب و قابل استفاده است و به همین خاطر کتاب‌ها و مقالات زیادی از برگر ترجمه شده و در پژوهش‌ها و رساله‌های دانشگاهی از چارچوب نظری برگر زیاد استفاده شده است. به نظر من استقبال از برگر و به ویژه کتاب سایبان مقدس را می‌توان به دو دلیل دانست: نخست اینکه برگر جامعه‌شناس خلاق و مبتکری است و به مخاطب کمک می‌کند که خلاقانه بیندیشد و به پدیده‌های اجتماعی نگاهی نو بیندازد و خودش را در برساخته شدن واقعیت‌های اجتماعی مؤثر ببیند. به‌علاوه اینکه برگر جامعه‌شناس زندگی روزمره نیز هست و در نوشته‌هایش به مخاطب عام نیز نظر دارد و بنابراین، آثارش برای مخاطبان عام می‌تواند جذاب باشد.
اما علت دوم استقبال از این کتاب آن است که مخاطب ایرانی دین برایش بسیار مهم است چون در سرنوشتش بسیار تأثیر داشته و دارد. به تعبیر دیگر، دین یکی از عناصر مقوم زیست جهان ایرانیان و هویت ایرانی محسوب می‌شود و هم در گذشته و هم اکنون در حال شکل دادن به زندگی و سرنوشت ایرانیان است. لذا مخاطب ایرانی علاقه زیادی دارد که از منظرهای مختلفی دین را و کارکردها و نقش آن را در جامعه انسانی بشناسد و تجربه زیسته خود از دین را در آیینه تجربیات دیگران مورد بازشناسی و بازبینی قرار دهد.
چه پروژه‌های دیگری از شما درباره برگر منتشر می‌شود؟
همانگونه که اشاره کردم برگر پا به پای دغدغه‌های جامعه‌شناختی، دغدغه الهیاتی هم دارد و خودش را متأله غیرحرفه‌ای می‌داند و این از آثاری که منتشر کرده است مشخص است. کتاب سایبان مقدس کاملا از منظر و در چارچوب جامعه‌شناختی نوشته شده است و به تعبیر برگر در آن از «الحاد روش شناختی» بهره گرفته شده است. این کتاب هر چند برگرِ جامعه‌شناس را خشنود می‌ساخت اما برای برگرِ متأله راضی‌کننده نبود. بنابراین، وی بلافاصله بعد از کتاب سایبان مقدس دست به کار نوشتن کتاب دیگری شد به نام «زمزمه درباره فرشتگان» و در این کتاب کوشید به مباحث کتاب «سایبان مقدس» از منظر و در چارچوب الهیات سخن بگوید و بدین وسیله پلی را برای ارتباط و گفتگوی جامعه‌شناسی و الهیات ایجاد کند. با توجه به اهمیت این کتاب و اینکه به نوعی مکمل کتاب سایبان مقدس محسوب می‌شود، من در حال ترجمه آن هستم و امیدوارم به زودی روانه بازار شود.
نظر شما