طبقه‌بندی‌های کتاب در باب عروض شیوه و شکل ویژه‌ای دارد. وزن‌های عروضی، بر حسب آنکه متفق‌الارکان باشند یا متناوب‌الارکان، به گروه‌هایی تقسیم می‌شوند. در این کتاب اوزان مختلف‌الارکان محلی از اعراب ندارند! این اوزان، با شیوه خاص تقطیع نجفی، در دسته اوزان متناوب‌الارکان جای می‌گیرند. گروه‌های متفق‌ارکان براساس تعداد هجاهای هر وزن به دسته‌هایی تقسیم می‌شوند مثلا وزن فاعلاتن یک دسته چهارهجایی است و فعولن، سه‌هجایی. داستان اوزان متناوب‌الارکان اما جالب‌تر است. این اوزان دو دسته مستقیم‌دایره و معکوس‌دایره دارند: یک دایره را در نظر بگیرید که دورش را علامت‌های عروضی چیده‌اند و شما از هر جای دایره شروع کنید و به هر طرف که بروید، یک وزن جدید متناوب‌الارکان پیدا خواهید کرد. برای پیدا کردن اوزان دسته مستقیم‌دایره، از کمیت کوتاه بالای دایره شروع کنید و به طرف چپ بروید و برای آن یکی، از کمیت کوتاه پایین دایره، باز هم از طرف چپ.
تقسیم‌بندی بعدی رده است. رده را باید با اوزان متفق‌الارکان بشناسیم. داستانش هم این است که هر وزنی براساس تعداد و کمیت هجاهایش به چند رده تقسیم می‌شود. مثلا چهار کوتاه، یک بلند، یا دو کوتاه و دو بلند.
تقسیم‌بندی دیگری که به اوزان متفق‌الارکان مربوط‌اند، بحر است. رده‌ها براساس دسته‌بندی‌شان در بحر‌هایی قرار می‌گیرند. بحرهای اوزان متناوب‌الارکان همگی دوتایی هستند. مثلا بحر مستفعلن مفاعلٌ. نکته‌ای که باید به آن توجه کنیم، آن است که تقسیم‌بندی بحرهای اوزان متناوب به آن بستگی دارد که تقطیع را از کدام کمیت در دایره شروع کنیم. بزرگترین بحر هم چهاررکنی است و کوچکترینشان هم یک‌رکنی. در آغاز هر بحر، ابتدا اوزان غیردوری بیان می‌شود و بعد از آن نوبت به بحرهای دوری می‌رسد. اول وزن‌های دوری بزرگ، بعد هم کوچک‌ترها.
اولین چیزی که برای یافتن اوزان در این کتاب نیاز داریم، آشنایی با شیوه تقطیع خاص نجفی است.
اگر آثار پیشین نویسنده را نخوانده‌اید، می‌توانید به مقدمه کتاب رجوع کنید. طبیب‌زاده با بیان مختصری از این شیوه، کار را برای شما آسان‌تر می‌کند. البته فهرست مفصل کتاب و دسته‌بندی‌های دقیقش نیز کمک خوبی است. علاوه بر این‌ها، چینش اوزان به ترتیب اوزان مطبوع و بعد از آن نامطبوع هم بی‌فایده نیست. به مناسبت انتخاب این کتاب به عنوان نامزد جایزه کتاب سال، در بخش زبان فارسی، گفت‌وگویی با امید طبیب‌زاده،که جمع‌آوری این کتاب بر عهده ایشان بود، ترتیب دادیم.
چه شد که تصمیم گرفتید یادداشت‌های مرحوم نجفی در باب عروض را منتشر کنید؟
مسئله وزن و عروض را جناب نجفی در سال 1350، در مقاله‌ای مطرح کرد و نشان داد طبقه‌بندی‌های موجود و رایج از وزن شعر فارسی، چه طبقه‌بندی‌های جدید چه سنتی‌ها، ایرادهایی دارند. این اشکال‌ها در آن مقاله معرفی شد. در پایان مقاله هم نوشته بودند که باید شیوه بهتری برای طبقه‌بندی اوزان ایجاد کرد. اما در آن مقاله پیشنهادی برای این طبقه‌بندی ارائه ندادند. در حدود سال 1391، در سخنرانی‌شان در بنیاد ایران‌شناسی، که از طرف فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزار می‌شد، به ویژگی‌های طبقه‌بندی خودشان اشاره کردند و بعدها، در کتابی با عنوان درباره طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی که در سال 1394 منتشر شد، علاوه بر آوردن مقاله سال پنجاه‌شان، نخستین اشاره‌ها را به طبقه‌بندی خودش کرد. مقاله دیگری هم در مجموعه مقالات وزن شعر زبان فارسی از دیروز تا امروز، که در انجمن زبان‌شناسی منتشر می‌شود، چاپ کردند که در آن هم اشاراتی به این شیوه طبقه‌بندی کردند.
اما به علت بیماری، نتوانستند نظریات خود را درباره طبقه‌بندی به صورت جامع منتشر کنند. این بود که در سال آخر حیاتشان یک بار به بنده گفتند: «این دست‌نوشته‌ها را بگیر و دسته‌بندی کن و مطابق آنچه که من گفته‌ام، منتشر کن.» بنده هم از روی دو نسخه دست‌نویس استاد نجفی، طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی را به آن شیوه‌ای که خودشان می‌خواستند، آماده کردم. از زمان چاپ کتاب، نظرها و نقدهای خوبی درباره آن شنیدم و خواندم. به تازگی هم در فرهنگستان زبان و ادب فارسی از این کتاب رونمایی شد. مقاله مفصلی هم درباره کتاب، آقای دکتر قهرمانی مقبل، در شماره اخیر نامه فرهنگستان منتشر کرد.
دست‌نوشته‌های دیگری هم از مرحوم نجفی با موضوع عروض وجود دارد که هنوز منتشر نشده باشد؟
خیر. در باب وزن و عروض هرچه که بود، ایشان در حضور آقای کریمی، مدیر نشر نیلوفر و ویراستار خود مرحوم نجفی، آقای حریری، به بنده دادند. آثار دیگرشان با موضوع عروض را هم که خودشان پیش از این کتاب منتشر کردند. کتاب‌هایی مثل درباره طبقه‌بندی وزن شعر فارسی، مجموعه مقالات اختیارات شاعری. البته درس‌نامه وزن شعر را هم ایشان به بنده سپردند که آن را هم منتشر کردم. بنابراین در حوزه وزن شعر، دست‌نوشته دیگری نمانده است.
فکر می‌کنید برای فهم بهتر این کتاب، مطالعه آثار دیگر ابوالحسن نجفی ضروری است؟
قطعا. اگر دو کتاب مهم آقای نجفی را کسی نخواند، یعنی کتاب درس‌نامه وزن شعر فارسی و درباره طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی، از این کتاب هم چیزی عایدش نمی‌شود. چراکه ایشان در این دو کتاب مبانی تقطیع خودشان را بیان کرده‌اند.
نیمی از درس‌نامه وزن شعر فارسی را زمانی آمده کردم که ایشان در قید حیات بودند. آقای نجفی هم بررسی‌اش کرد و تذکرهایی داد که آن‌ها را هم رعایت کردیم. یک ماه بعد از فوت ایشان کتاب منتشر شد. کتاب درباره طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی هم در سال 1359 به صورت مقدمه منتشر شد. صورت کامل‌تر آن را در سال 1394 خود ایشان منتشر کردند. در این کتاب شیوه‌های مختلف طبقه‌بندی سنتی را از خانلری گرفته تا مسعود فرزاد، حتی عروضیان اروپایی، بیان کردند.
پس کتاب طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی در واقع یک‌جور تکمله بر آثار پیشین استاد است.
می‌شود گفت آثار قبلی مقدمه‌ای بر این کتاب است. این کتاب نهایت کار ایشان است. از نظر بنده معتبرترین کتابی که در تاریخ ادبیات فارسی، مثلا المعجم، معیارالاشعار و حتی تألیفات خانلری، در مورد عروض نوشته شده است، همین کتاب است. این کتاب ایرادات عروض سنتی را برطرف کرده است و برای اولین بار، عروض مستقل از عروض عربی را معرفی کرده است و کاملا براساس قوانین زبان فارسی و اشعار فارسی شکل گرفته است.
در فهرست‌های کتابخانه ملی ایران، بیش از دویست عنوان تألیفی با موضوع عروض وجود دارد. چه در قالب کتاب‌های درسی برای آموزش در دانشگاه‌ها، چه در قالب آثار پژوهشی و تحقیقی. جایگاه کتاب نجفی را در میان این آثار چگونه می‌بینید؟ فکر می‌کنید این کتاب می‌تواند در واحد عروض و قافیه رشته زبان و ادبیات فارسی تدریس شود؟
این کتاب را نمی‌توان برای آموزش استفاده کرد. این کتاب یک اثر پژوهشی است و بیشتر مورد توجه پژوهشگران این حوزه قرار می‌گیرد. اما کتاب درس‌نامه وزن شعر فارسی، بهترین و پیشرفته‌ترین کتاب عروض فارسی است. دیری نمی‌گذرد که جای تمام کتاب‌های عروضی را خواهد گرفت. آنچه مهم است، این است که انگاره‌هایی که مرحوم نجفی برای تقطیع شعر فارسی طرح کرده، جای خود را در آثار دیگر باز کند. این اتفاق هم افتاد. چیزهایی مثل اختیارات شاعری، ضرورت‌های وزنی، استثنائات و قاعده قلب در رباعی از اصطلاحت مرحوم نجفی است که جا افتاده و از آن استفاده می‌شود. بحث مخدوش و غلط زحافات وزنی هم کنار گذاشته شده. ما در این عروض جدید از زحافات استفاده نمی‌کنیم و همه این‌ها را مدیون ابوالحسن نجفی هستیم. می‌توانم بگویم نجفی در حوزه تقطیع کار را تمام کرد. دشواری‌های عروض سنتی هم با این روش کنار می‌رود.
پس شما معتقدید این کتاب مشکلات کتب عروضی قدیمی را حل کرده. و با وجود قوانین تازه و دسته‌بندی‌های جدید، باز هم از عروض قدیم ساده‌تر است.
حرف‌های نجفی در باب اختیارات شاعری سال 1352 چاپ شد. از آن سال در تقطیع زحافات کنار گذاشته شده است. سال 52 تا 97، زمان کمی نیست. اکثر کتاب‌هایی که در این مدت نوشته شده است از شیوه نجفی بهره برده‌اند. اثر آقای وحیدیان کامیار در باب عروض براساس شیوه‌کار مرحوم نجفی است. کتاب عروض استاد شمیسا هم همین‌طور. بنابراین عروض نجفی نه اینکه فقط کمک کند، کار را تمام کرده است. همین تألیفات دلیل ساده‌تر بودن شیوه تقطیع و دسته‌بندی نجفی است.
نشر نیلوفر چاپ اول این کتاب را، به کمک پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در پاییز 1397 روانه بازار کرد. طبقه‌بندی وزن‌های شعر فارسی تنها نماینده امسال بخش زبان فارسی در جایزه کتاب سال است.
نظر شما