خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - این صحنه برای شما هم شاید آشنا باشد؛ قطعا بارها در مقابل دانشگاه‌های کشور و یا محدود میدان انقلاب دیده باشید: «نوشتن مقاله ISI و پایان‌نامه به ارزان‌ترین قیمت».

انتشار مقالات علمی ISI در ایران طی چند سال اخیر، رشد خیره کننده‌ای داشته است. اما در کنار این رشد مقالات علمی، به وضوح شاهد افزایش خرید و فروش این مقالات در کشور هستیم. امروز هر کسی با هر مدرک تحصیلی و با هر میزان از برخورداری دانش در حوزه تحصیلی خود می‌تواند با مراجعه به سایت‌های در فضای مجازی و تابلو به دستان و مغازه‌دارانی در خیابان انقلاب می‌تواند سهمی در آمار و تعداد مقالات علمی در پایگاه ISI داشته باشد.

روندی که تا حد زیادی کیفیت زحمت‌کشان و محققان برجسته کشور را هم زیر سوال برده است. به همین دلیل اکثر استادان دانشگاهی ایرانی معتقدند که تعداد بسیار زیادی از این مقالات پاسخگوی نیازهای روز علمی، صنعتی، عمومی و اجرایی کشور نیست و بیشتر به دلیل بالاگرفتن تب ارسال مقالات علمی به پایگاه های علمی دنیا افزایش یافته است. بر طبق برآورهایی که در سال‌های اخیر انجام شده انتشار و یا خرید این مقالات از دو میلیون تا شش میلیون تومان متغیر بوده است و بسیاری این مبلغ را با کمال میل می‌پرداند. 

تاریخچه ISI
مؤسسه اطلاعات علمی یا ISI (Institute for Scientific Information)‏ موسسه‌ای با تمرکز بر علم‌سنجی و انتشارات علمی است که در سال ۱۹۶۰ توسط یوجین گارفیلد تاسیس شد. این موسسه توسط موسسه علمی تامسون در سال ۱۹۹۲ خریداری و به‌عنوان Thomson ISI شناخته شد و اکنون نیز با نام Thomson Scientific شناخته شده است. این موسسه بخشی از شرکت Thomson Reuters است.

موسسه ISI خدمات مربوط به پایگاه‌های داده فهرست کتاب‌ها و مقالات را ارائه می‌دهد. به‌طور اختصاصی این خدمات نمایه‌سازی نقل‌قول‌ها و تحلیل آن‌ها است که توسط خود گارفیلد پایه‌گذاری شده است. این خدمات شامل نگهداری داده‌های نقل‌قول‌های مقالات هزاران نشریه دانشگاهی است. این خدمات از طریق سرویس پایگاه داده ISI's Web of Knowledge در دسترس است. این پایگاه داده به پژوهشگران این امکان را می‌دهد که بداند کدام مقاله‌ها بیشتر مورد ارجاع قرار گرفته و چه مقالاتی از این مقاله مطلبی را نقل‌قول کرده‌اند.

انواع تقلب‌ها در مجلات علمی - پژوهشی
متاسفانه در سال‌های اخیر در نشریات علمی به خصوص در علوم انسانی انتحال و به همان زبان ساده خودمانی دزدی و سرقت علمی، رو به افزایش بوده است، که برخی از انواع آن در ادامه آمده است: یکی از معضلات مقالات علمی - پژوهشی امتیازهایی است که وزارت علوم به این مقالات داده‌ و این سبب شده در سال‌های اخیر انواع تقلب‌ها در مجلات علمی - پژوهشی در علوم انسانی بسیار دیده می‌شود.

این مقاله‌سازی‌ها در انواع گوناگونی خود را نشان می‌دهد که برخی از آن‌ها از قرار زیر است:

مقالات چند نگارنده‌ای: یکی از آفت‌های مقالات علمی و پژوهشی در ایران مقاله‌های مشترکی است که بر صدر آن‌ها نام دو یا چند نویسنده دیده می‌شود؛ در این زمینه معمولا یک نویسنده به نگارش مقاله می‌پردازد، اما نام استاد راهنما و مشاور دانشجو به نام دیگر نویسندگان مقاله دیده می‌شود.

معضلی به نام آیین‌نامه تحصیلات تکمیلی: موضوع دیگر کم‌مایگی مقالات آیین‌نامه تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌هاست که امکان دفاع از رساله دکتری را به استخراج و چاپ یک یا دو مقاله علمی – پژوهشی از آن با ذکر نام استاد راهنما مشروط کرده است و پیداست که مطابق این آیین‌نامه افزایش کمی دوره دکتری در دانشگاه‌ها هر روز بر شمار مقالات دو یا چند مولفی افزوده می‌شود و چندی است از این دست مقالات در مجلات علمی - پژوهشی در صف طولانی داوری و چاپ مانده‌اند که گاهی اخذ نتیجه رد یا تایید از سوی نشریات بیشتر از یک سال زمان می‌برد.
چند می‌گیری مقاله چاپ کنی؟: در بسیاری از مواقع هم نشریات برای انتشار مبلغی را از دانشجویان و اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها اخذ می‌کنند و دانشجویان و اعضای هیئت علمی برای افزایش مرتبه خود در اکثر موارد مجبور به پرداخت این مبلغ ـ که غالبا مبلغ گزافی است ـ  هستند.

همایش‌هایی بدون خروجی: موضوع دیگری که سرقت در مقالات را سبب می‌شود همایش‌هایی است که غالبا در حیطه علوم انسانی به انبوه برگزار می‌شود و افراد برای شرکت در آن و گرفتن برخی امتیازات مقالات دست به هر اقدامی می‌زنند. اعم از اینکه مقالات را به شیوه چسب و قیچی یا همان کپی‌پیست مدرن تهیه کند.

به نام دانشجو به کام استاد: متاسفانه بسیاری از افراد از نگارش و چاپ مقاله مستقل (فردی) عاجزند و با استفاده از نتایج زحمات دانشجویان در پایان‌نامه و رساله‌هایی که عملا نقشی در راهنمایی آن نداشته‌اند مقاله مشترک چاپ می‌کنند و وزارت علوم آن مقاله مشترک را _ که همه می‌دانند حاصل مطالعه و قلم دانشجوی کارشناسی ارشد یا دکتری است _ به رسمیت می‌شناسد.

نام و نان نویسندگان و خامومشی و فراموشی خوانندگان
 اما انتشار این گونه مقالات اعتراض محققان را به همراه داشته است.

سجاد آیدنلو عضو هیئت علمی مجله «مطالعات فرهنگ و هنر آسیا» و برگزیده ششمین جشنواره نقد کتاب درباره اینکه چرا این گونه اتفاقات در نشریات رخ می‌دهد، می‌گوید: پاسخ کلی و عمومی این پرسش، کم‌مایگی عده‌ای است که می‌خواهند از این راه به نام و نانی برسند، اما از منظری دیگری و نیز تا حدودی دقیق‌تر، شاید یک دلیل عمده رواج نسبی این تباه‌کاری از یک سو قوانین و آیین‌نامه‌های دانشگاهی است که اعضای هیئت علمی را ، بحق، مکلف به انجام کارهای پژوهشی کرده و در نتیجه کم‌مایگی که از خود حرفی برای گفتن ندارند، برای رعایت صورت ظاهر و کسب امتیازهای لازم برای تبدیل وضعیت و تمدید حکم، چاره‌ای جز کتابسازی و مقاله‌سازی نمی‌بینند.

به اعتقاد این استاد دانشگاه نکته جالب و در عین حال عجیب این است که چنین کسانی غالبا تب و تاب تعجیل فراوانی نیز برای طی مراحل کاری و ارتقا دارند و چون به این شیوه خو گرفته‌اند با بهره‌گیری از لطایف‌الحیل مربوط به این کار، گاهی بهتر، زودتر و آسان‌تر از پژوهشگران واقعی دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی به مراتب دانشیاری و استادی - البته فقط روی کاغذ و در مقام اسم و صورت - می‌رسند.

  او در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان مانع از این مقاله‌‌سازی در مجلات علمی و پژوهشی شد، گفت: اگر متخصصان فنون گوناگون پی‌گیرانه و به صورت روزآمد هر دو دسته از آثار ضعیف و درخشان حوزه تخصصی خود را به صورت مکتوب و دقیق در مجلات معتبر مربوط معرفی و بررسی کنند، از جرات و جسارت سارقان کاسته می‌شود؛ زیرا پیوسته در این بیم و اضطراب خواهند بود که صاحب‌نظران به طور مستند و روشن، کوس رسوایی آن‌ها را بزنند؛ ولی نقطه ضعف افسوس‌آمیز این است که برخی از متخصصان در شماری از حوزه‌ها یا چنان که باید پی‌گیر همه کارهای منتشر شده در زمینه علمی خود نیستند و از کم و کیف کارها آگاهی دقیق ندارند یا نقد برخی کتاب‌های ضعیف را به هر دلیل درست نمی‌دانند و پیش گرفتن روش «خاموشی و فراموشی» خوانندگان و علاقه‌مندان را از چگونگی کتاب‌های منتشر شده آگاه نمی‌کنند.

اما آیدنلو درباره اینکه تا چه اندازه ممیزی و راهکارهای قانونی می‌تواند عاملی بازدارنده باشد، می‌گوید: ممیزی بنا بر وظایفی که برایش تعریف شده به بررسی عدم مغایرت آثار با اصول و قوانین دینی، ملی، فرهنگی، اجتماعی و انسانی می‌پردازد و تعیین درجه اعتبار علمی این بخش نیست. به اعتقاد من نهایتا همان نقدهای سخت‌گیرانه و باریک‌بینانه فعلا روش مناسبی برای مقابله با این کسان است.

او در پایان با ارائه یک پیشنهاد بیان می‌کند: یک پیشنهاد هم می‌تواند این باشد که اداره بررسی کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، آیین‌نامه‌ای تصویب و اجرا کند که اگر تخلف مولفی - به ویژه در موضوع سرقت ادبی - بر اساس مقاله یا مقالات مستند صاحب‌نظران تایید شود، از صدور مجوز برای دیگر کارهای آن شخص پروهیز کند. سردبیران نشریات معتبر نیز می‌توانند با تهیه فهرستی از این گونه افراد از چاپ مقالات آنان خودداری کنند.

اکنون برای جلوگیری از مقاله‌سازی چه باید کرد؟
به اعتقاد کارشناسان حذف بخشی از آیین‌نامه تحصیلات تکمیلی که ذکر نام استاد راهنما را در مقاله مستخرج از رساله و پایان‌نامه ضروری دانسته، سخت‌گیری سردبیران مجلات علمی - پژوهشی در پذیرش مقالات دو یا چند مولفی، استفاده از نرم‌افزارهایی که قابلیت جست‌وجوی عنوان مقالات و نام مولفان را دارد می‌تواند سرقت‌های علمی تا حد زیادی مانع شود.