به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، متنی که در ادامه می‌خوانید، گزارشی تحقیقی – تاریخی است از محمدجواد گودینی درباره حدیث طیر مشوی. این حدیث که در بسیاری از منابع اهل سنت هم به آن اشاره شده یکی از روایت‌های مهم در فضیلت امیرمومنان امام علی (ع) است و جایگاه والای ایشان را نزد پیامبر مکرم اسلام (ص) نشان می‌دهد.
گودینی، مدرک دکتری زبان و ادبیات عرب از دانشگاه تهران دارد. او پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد دانشگاه و نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه» (تالیف مشترک با مجتبی زارعی)، «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش»، «بررسی، شرح و تحلیل قصیده فرزدق در ستایش امام سجاد (ع)»، «تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسگری (ع)»، «چهل حدیث در فضایل حضرت فاطمه زهرا (س)»، «واکاوی زندگانی و سخنان عمربن‌عبدالعزیز» است. این گزارش را در ادامه بخوانید:
امیر مومنان (ع) چهره‌ای درخشان و بی‌مانند در جهان اسلام است و برخوردار از فضیلت‌های بسیار. فضیلت‌هایی که هرگز به وصف نیامده و در قالب کلمات نمی‌گنجند؛ چرا که جناب ایشان وصی و جانشین پیامبر (ص) و درب حکمت رسول خدا (ص) بوده است. (۱) امام سیدالموحدین علی بن أبی طالب (ع) نخستین فرد از میان مردان بود که دعوت آسمانی پیامبر اسلام (ع) را اجابت فرمود و همراه با رسول خدا (ص) نماز گذارد. (۲)
در فضایل امیرمومنان(ع)
به فرموده پیامبر اسلام (ع)، سه نفر هرگز [حتی به اندازه چشم برهم زدنی] به خداوند شرک نورزیده‌اند: علی بن أبی طالب (ع)، حبیب نجار مومن آل یاسین و حزقیل مومن آل فرعون و علی بن أبی طالب (ع) برترین آنان است. (۳)
ابن حجر عسقلانی از محدثان برجسته اهل سنت در کتاب مشهورش با عنوان «الإصابة فی تمییز الصحابة» در خصوص ایمان امیرمومنان (ع) و نزدیکی آن حضرت (ع) به پیامبر اسلام (ص) چنین می‌نگارد: «به گفته بسیاری از اهل علم و دانش، او [امام علی بن أبی طالب] نخستین کسی است که ایمان آورد… همچنین در همه غزوات [همراه با رسول خدا] حضور داشت؛ به استثنای غزوه تبوک… و پرچم پیامبر (ص) در بیشتر نبردها و آوردگاه‌ها به دست او (ع) بود... هنگامی که پیامبر (ص) میان اصحاب خویش، پیمان برادری جاری ساخت، به او (ع) فرمود: تو برادرم هستی.» (۴)
امام علی (ع) دارای شخصیتی جذاب و نیکو برای همه مردم جهان بوده (حتی غیر مسلمانان) و نزد همگان محترم است و همه آزادی خواهان و کسانی که چراغ فطرت خویش را خاموش نساخته و فضایل اخلاقی و انسانی را ستایش می‌کنند و به چهره‌های برخوردار از کمالات انسانی، پارسا، خداجو، نیک سیرت و والاتبار احترام می‌گذارند، به چهره آسمانی این مرد الهی (ع) به دیده احترام و تعظیم می‌نگرند و بر برتری او معترف بوده و این شخصیت بی‌مانند را می‌ستایند.
به عنوان نمونه می‌توان به گفته شبلی شمیل (از دانشمندان مسیحی لبنان که در نیمه نخست سده بیستم وفات یافت) اشاره کرد که در فضیلت والای مولای متقیان (ع) چنین گفته است: «امام علی بن أبی طالب (ع) بزرگِ بزرگان است و نسخه‌ای یگانه به شمار می‌رود که خاور و باختر، کپی برابر اصل او (ع) را هرگز به خود ندیده است؛ نه در گذشته و نه در روزگار معاصر (یا اینکه: امام علی یگانه روزگار است که کسی به مانند او (ع) هرگز پای به گیتی نخواهد گذارد.) (۵)
همچنین ابن أبی الحدید معتزلی (از دانشمندان اهل سنت و پیروان مکتب کلامی اعتزال)، چنین نوشته است: «چه بگویم درباره مردی [امام علی بن أبی طالب] که دشمنان نیز به فضیلت و برتری وی اقرار کرده‌اند و یارای آن را نداشتند که مناقب او را انکار نموده و فضیلت‌هایش را پنهان سازند. تو ای خواننده به خوبی می‌دانی که بنی امیه بر جهان اسلام شرق و غرب آن چیرگی یافتند و با همه توان، کوشیدند تا نور او (امام علی بن أبی طالب) را خاموش ساخته و مردم را علیه او تحریک کرده و بشورانند و همین طور، برای امام (ع) عیب تراشی نکرده [و به امور زشت و ناپسند متهم می‌ساختند و تاریخ را تحریف می‌کردند.] تا جاییکه که او (ع) را بر فراز همه منابر لعن می‌گفتند و از روایتی که حاوی فضیلتی از فضایل امام (ع) باشد یا نام او (ع) را بالا برد، جلوگیری می‌کردند. حتی منع کردند کسی را به نام او (ع) بنامند؛ اما با وجود همه این کارها [و تلاش‌های مذبوحانه] نام او بلند و پرآوازه است. علی (ع) بسان مُشک است که هر مقدار پنهان‌تر باشد، بوی خوشش بیشتر انتشار می‌یابد و همانند خورشید است که با ابر پنهان نمی‌شود و همچون روشنایی روز است که اگر یک چشم آن را نبیند [و بر اثر کوری از دیدن آن ناتوان شود]، دیدگان بسیاری آن را خواهند دید.» (۶)
حدیث طیر مشوی
یکی از مهمترین رخدادهای تاریخی صدر اسلام که به تصریح رسول گرامی اسلام (ص) بر والایی و برتری امیر مومنان علی بن أبی طالب (ع) از همه افراد امت اسلامی (به استثنای شخص پیامبر) دلالت می‌کند و فضیلتی آشکار برای مولای متقیان حضرت علی بن أبی طالب (ع) محسوب می‌شود، حدیث مشهور به طیر مشوی یا طائر مشوی (به معنای پرنده بریان شده) است که در متون روایی- تاریخی شیعه و اهل سنت روایت شده است. در ادامه این نوشتار مختصر به بررسی اجمالی این رخداد تاریخی و تحلیل آن خواهیم پرداخت.
در این روایت که بسیاری از سیره نویسان و مورخان شیعه و سنی در آثار خود به نقل آن پرداخته‌اند و از جهت سند نیز دارای اعتبار و وثاقت است، از صحابی پیامبر بزرگوار اسلام (ص) «أنس بن مالک أنصاری» چنین نقل شده است: «کَانَ عِندَ النِّبیِّ طَیرٌ فَقَالَ: اللهمَّ أتِینِی بِأحَبِّ خَلقِک الیکَ یَأکُل مَعِی هذا الطَّیرَ. فَجَاءَ عَلِیٌّ فَأکَلَ مَعَهُ.» (۷)
ترجمه روایت چنین است: «پرنده بریانی نزد پیامبر (ص) آوردند. رسول خدا فرمود: بار خدایا، محبوبترین بنده‌ات را نزدم بفرست تا همراه من از این پرنده تناول کند. پس از این دعا، علی (ع) آمد و به همراه پیامبر (ص) از آن غذا (پرنده بریان شده) میل فرمود.»
أحمد بن حنبل، از بزرگان اهل سنت نیز با اندک اختلافی این روایت را از خدمتکار پیامبر (ص) با نام «سفینة» نقل کرده و نوشته است: «زنی از انصار دو پرنده بریان شده را به رسول خدا (ص) هدیه داد. پیامبر گرامی اسلام (ص) در آن هنگام دست به دعا برداشت و فرمود: بارخدایا، کسی را از میان بندگانت که بیش از سایرین نزد تو و رسولت (ص) محبوبتر است، نزد من فرست. در آن هنگام علی (ع) به خدمت پیامبر (ص) آمد و همراه با یکدیگر به تناول آن دو مرغ بریان شده، مشغول شدند. (۸)
نسائی نیز با اندک اختلافی این روایت را چنین نقل کرده است: «أنس بن مالک روایت کرده است: پیامبر (ص) را پرنده‌ای [بریان جهت تناول] بوده است. رسول خدا (ص) فرمود: خداوندا، محبوبترین بنده‌ات نزد خودت را پیش من بیاور تا به همراه من این پرنده را بخورد. [پس از این دعای پیامبر] ابوبکر نزد پیامبر (ص) آمد و رسول خدا (ص) او را بازگرداند (و نپذیرفت) و سپس عمر نزد پیامبر آمد و او را نیز رد فرمود و در ادامه، علی (ع) آمد و رسول خدا (ص) به او اجازه فرمود. (۹)
به هر روی این روایت که در بسیاری از مجامع روایی شیعه و اهل سنت به نقل از أنس بن مالک صحابی نامدار پیامبر اکرم (ص) با اندک اختلافی نقل و ضبط شده است، از مهمترین احادیثی است که می‌توان با استناد بدان، برتری امام سید المتقین علی بن أبی طالب (ع) را اثبات کرد و بر جایگاه والای امام علی (ع) نزد خدا و پیامبر اسلام (ص) رهنمون شد و فضیلت امام (ع) و برتری اش بر دیگران را درک کرد.
امام علی بن أبی طالب (ع) شخصیتی است که از فضایل بسیاری برخوردار بوده و به فرموده پیامبر اکرم (ص)، علی بن أبی طالب (ع) وصی و جانشین پیامبر (ص) در میان خاندان وحی و بهترین کسی است که پس از پیامبر (ص) برجای می‌ماند و رسول خدا (ص)، او (ع) را میان امت به یادگار می‌گذارد. (۱۰)
پی‌نوشت‌ها
۱. کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب (ع)، ص ۱۱۸
۲. به روایت نسائی از بزرگان اهل سنت، از امام علی (ع) روایت است که فرمود: من نخستین کسی هستم که همراه با رسول خدا (ص) نماز به جای آورده است. همچنین زید بن أرقم (از اصحاب پیامبر خدا) روایت کرده است: نخستین کسی که مسلمان شد، علی بن أبی طالب رضی الله عنه است. (ر. ک: خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب «ع»، ص ۱۹ و ص ۲۶)
۳. کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب (ع)، ص ۱۲۳
۴. الإصابة فی تمییز الصحابة، ج ۴ ص ۵۶۴
۵. اسوه رادمردی، ص ۵۵
۶. شرح نهج البلاغة، ج ۱ ص ۱۷- ۱۶
۷. ینابیع المودة، ج ۱ ص ۶۶؛ الفصول الهامة فی معرفة الأئمة، ص ۴۵
۸. ینابیع المودة، ج ۱ ص ۶۶؛ اسوه‌ی رادمردی، ص ۱۶۵ (حدیث طیر مشوی)
۹. خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب (ع)، ص ۳۴
۱۰. کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج ۱ ص ۳۰۷- ۳۰۶
فهرست منابع
۱- ابن أبی الحدید، عزالدین عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة
۲- ابن حجر عسقلانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، به کوشش: علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل ۱۹۹۲
۳- ابن صبّاغ مالکی، الفصول الهامة فی معرفة الأئمة، مجمع جهانی اهل بیت (ع) ۱۴۲۷ ق
۴- إربلی، علی بن عیسی بن أبی الفتح، کشف الغُمَّة فی معرفة الأئمة، مجمع جهانی اهل بیت (ع) ۱۴۲۶ ق
۵- قندوزی حنفی، سلیمان بن إبراهیم بلخی، ینابیع المودة لذوی القربی، بیروت، مؤسسة الأعلمی
۶- گودینی، محمد جواد، اسوه رادمردی تاملی بر زندگانی و سیره امام علی (ع)، تهران، نشر نظری ۱۳۹۹
۷- گنجی شافعی، محمد بن یوسف، کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب (ع)، دار احیاء تراث أهل البیت (ع) ۱۴۰۴ ق
۸- نسائی، أحمد بن شعیب، خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (ع)، بیروت، دار الکتاب العربی ۱۹۸۷
گودینی، مدرک دکتری زبان و ادبیات عرب از دانشگاه تهران دارد. او پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد دانشگاه و نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه» (تالیف مشترک با مجتبی زارعی)، «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش»، «بررسی، شرح و تحلیل قصیده فرزدق در ستایش امام سجاد (ع)»، «تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسگری (ع)»، «چهل حدیث در فضایل حضرت فاطمه زهرا (س)»، «واکاوی زندگانی و سخنان عمربن‌عبدالعزیز» است. این گزارش را در ادامه بخوانید:
امیر مومنان (ع) چهره‌ای درخشان و بی‌مانند در جهان اسلام است و برخوردار از فضیلت‌های بسیار. فضیلت‌هایی که هرگز به وصف نیامده و در قالب کلمات نمی‌گنجند؛ چرا که جناب ایشان وصی و جانشین پیامبر (ص) و درب حکمت رسول خدا (ص) بوده است. (۱) امام سیدالموحدین علی بن أبی طالب (ع) نخستین فرد از میان مردان بود که دعوت آسمانی پیامبر اسلام (ع) را اجابت فرمود و همراه با رسول خدا (ص) نماز گذارد. (۲)
در فضایل امیرمومنان(ع)
به فرموده پیامبر اسلام (ع)، سه نفر هرگز [حتی به اندازه چشم برهم زدنی] به خداوند شرک نورزیده‌اند: علی بن أبی طالب (ع)، حبیب نجار مومن آل یاسین و حزقیل مومن آل فرعون و علی بن أبی طالب (ع) برترین آنان است. (۳)
ابن حجر عسقلانی از محدثان برجسته اهل سنت در کتاب مشهورش با عنوان «الإصابة فی تمییز الصحابة» در خصوص ایمان امیرمومنان (ع) و نزدیکی آن حضرت (ع) به پیامبر اسلام (ص) چنین می‌نگارد: «به گفته بسیاری از اهل علم و دانش، او [امام علی بن أبی طالب] نخستین کسی است که ایمان آورد… همچنین در همه غزوات [همراه با رسول خدا] حضور داشت؛ به استثنای غزوه تبوک… و پرچم پیامبر (ص) در بیشتر نبردها و آوردگاه‌ها به دست او (ع) بود... هنگامی که پیامبر (ص) میان اصحاب خویش، پیمان برادری جاری ساخت، به او (ع) فرمود: تو برادرم هستی.» (۴)
امام علی (ع) دارای شخصیتی جذاب و نیکو برای همه مردم جهان بوده (حتی غیر مسلمانان) و نزد همگان محترم است و همه آزادی خواهان و کسانی که چراغ فطرت خویش را خاموش نساخته و فضایل اخلاقی و انسانی را ستایش می‌کنند و به چهره‌های برخوردار از کمالات انسانی، پارسا، خداجو، نیک سیرت و والاتبار احترام می‌گذارند، به چهره آسمانی این مرد الهی (ع) به دیده احترام و تعظیم می‌نگرند و بر برتری او معترف بوده و این شخصیت بی‌مانند را می‌ستایند.
به عنوان نمونه می‌توان به گفته شبلی شمیل (از دانشمندان مسیحی لبنان که در نیمه نخست سده بیستم وفات یافت) اشاره کرد که در فضیلت والای مولای متقیان (ع) چنین گفته است: «امام علی بن أبی طالب (ع) بزرگِ بزرگان است و نسخه‌ای یگانه به شمار می‌رود که خاور و باختر، کپی برابر اصل او (ع) را هرگز به خود ندیده است؛ نه در گذشته و نه در روزگار معاصر (یا اینکه: امام علی یگانه روزگار است که کسی به مانند او (ع) هرگز پای به گیتی نخواهد گذارد.) (۵)
همچنین ابن أبی الحدید معتزلی (از دانشمندان اهل سنت و پیروان مکتب کلامی اعتزال)، چنین نوشته است: «چه بگویم درباره مردی [امام علی بن أبی طالب] که دشمنان نیز به فضیلت و برتری وی اقرار کرده‌اند و یارای آن را نداشتند که مناقب او را انکار نموده و فضیلت‌هایش را پنهان سازند. تو ای خواننده به خوبی می‌دانی که بنی امیه بر جهان اسلام شرق و غرب آن چیرگی یافتند و با همه توان، کوشیدند تا نور او (امام علی بن أبی طالب) را خاموش ساخته و مردم را علیه او تحریک کرده و بشورانند و همین طور، برای امام (ع) عیب تراشی نکرده [و به امور زشت و ناپسند متهم می‌ساختند و تاریخ را تحریف می‌کردند.] تا جاییکه که او (ع) را بر فراز همه منابر لعن می‌گفتند و از روایتی که حاوی فضیلتی از فضایل امام (ع) باشد یا نام او (ع) را بالا برد، جلوگیری می‌کردند. حتی منع کردند کسی را به نام او (ع) بنامند؛ اما با وجود همه این کارها [و تلاش‌های مذبوحانه] نام او بلند و پرآوازه است. علی (ع) بسان مُشک است که هر مقدار پنهان‌تر باشد، بوی خوشش بیشتر انتشار می‌یابد و همانند خورشید است که با ابر پنهان نمی‌شود و همچون روشنایی روز است که اگر یک چشم آن را نبیند [و بر اثر کوری از دیدن آن ناتوان شود]، دیدگان بسیاری آن را خواهند دید.» (۶)
حدیث طیر مشوی
یکی از مهمترین رخدادهای تاریخی صدر اسلام که به تصریح رسول گرامی اسلام (ص) بر والایی و برتری امیر مومنان علی بن أبی طالب (ع) از همه افراد امت اسلامی (به استثنای شخص پیامبر) دلالت می‌کند و فضیلتی آشکار برای مولای متقیان حضرت علی بن أبی طالب (ع) محسوب می‌شود، حدیث مشهور به طیر مشوی یا طائر مشوی (به معنای پرنده بریان شده) است که در متون روایی- تاریخی شیعه و اهل سنت روایت شده است. در ادامه این نوشتار مختصر به بررسی اجمالی این رخداد تاریخی و تحلیل آن خواهیم پرداخت.
در این روایت که بسیاری از سیره نویسان و مورخان شیعه و سنی در آثار خود به نقل آن پرداخته‌اند و از جهت سند نیز دارای اعتبار و وثاقت است، از صحابی پیامبر بزرگوار اسلام (ص) «أنس بن مالک أنصاری» چنین نقل شده است: «کَانَ عِندَ النِّبیِّ طَیرٌ فَقَالَ: اللهمَّ أتِینِی بِأحَبِّ خَلقِک الیکَ یَأکُل مَعِی هذا الطَّیرَ. فَجَاءَ عَلِیٌّ فَأکَلَ مَعَهُ.» (۷)
ترجمه روایت چنین است: «پرنده بریانی نزد پیامبر (ص) آوردند. رسول خدا فرمود: بار خدایا، محبوبترین بنده‌ات را نزدم بفرست تا همراه من از این پرنده تناول کند. پس از این دعا، علی (ع) آمد و به همراه پیامبر (ص) از آن غذا (پرنده بریان شده) میل فرمود.»
أحمد بن حنبل، از بزرگان اهل سنت نیز با اندک اختلافی این روایت را از خدمتکار پیامبر (ص) با نام «سفینة» نقل کرده و نوشته است: «زنی از انصار دو پرنده بریان شده را به رسول خدا (ص) هدیه داد. پیامبر گرامی اسلام (ص) در آن هنگام دست به دعا برداشت و فرمود: بارخدایا، کسی را از میان بندگانت که بیش از سایرین نزد تو و رسولت (ص) محبوبتر است، نزد من فرست. در آن هنگام علی (ع) به خدمت پیامبر (ص) آمد و همراه با یکدیگر به تناول آن دو مرغ بریان شده، مشغول شدند. (۸)
نسائی نیز با اندک اختلافی این روایت را چنین نقل کرده است: «أنس بن مالک روایت کرده است: پیامبر (ص) را پرنده‌ای [بریان جهت تناول] بوده است. رسول خدا (ص) فرمود: خداوندا، محبوبترین بنده‌ات نزد خودت را پیش من بیاور تا به همراه من این پرنده را بخورد. [پس از این دعای پیامبر] ابوبکر نزد پیامبر (ص) آمد و رسول خدا (ص) او را بازگرداند (و نپذیرفت) و سپس عمر نزد پیامبر آمد و او را نیز رد فرمود و در ادامه، علی (ع) آمد و رسول خدا (ص) به او اجازه فرمود. (۹)
به هر روی این روایت که در بسیاری از مجامع روایی شیعه و اهل سنت به نقل از أنس بن مالک صحابی نامدار پیامبر اکرم (ص) با اندک اختلافی نقل و ضبط شده است، از مهمترین احادیثی است که می‌توان با استناد بدان، برتری امام سید المتقین علی بن أبی طالب (ع) را اثبات کرد و بر جایگاه والای امام علی (ع) نزد خدا و پیامبر اسلام (ص) رهنمون شد و فضیلت امام (ع) و برتری اش بر دیگران را درک کرد.
امام علی بن أبی طالب (ع) شخصیتی است که از فضایل بسیاری برخوردار بوده و به فرموده پیامبر اکرم (ص)، علی بن أبی طالب (ع) وصی و جانشین پیامبر (ص) در میان خاندان وحی و بهترین کسی است که پس از پیامبر (ص) برجای می‌ماند و رسول خدا (ص)، او (ع) را میان امت به یادگار می‌گذارد. (۱۰)
پی‌نوشت‌ها
۱. کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب (ع)، ص ۱۱۸
۲. به روایت نسائی از بزرگان اهل سنت، از امام علی (ع) روایت است که فرمود: من نخستین کسی هستم که همراه با رسول خدا (ص) نماز به جای آورده است. همچنین زید بن أرقم (از اصحاب پیامبر خدا) روایت کرده است: نخستین کسی که مسلمان شد، علی بن أبی طالب رضی الله عنه است. (ر. ک: خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب «ع»، ص ۱۹ و ص ۲۶)
۳. کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب (ع)، ص ۱۲۳
۴. الإصابة فی تمییز الصحابة، ج ۴ ص ۵۶۴
۵. اسوه رادمردی، ص ۵۵
۶. شرح نهج البلاغة، ج ۱ ص ۱۷- ۱۶
۷. ینابیع المودة، ج ۱ ص ۶۶؛ الفصول الهامة فی معرفة الأئمة، ص ۴۵
۸. ینابیع المودة، ج ۱ ص ۶۶؛ اسوه‌ی رادمردی، ص ۱۶۵ (حدیث طیر مشوی)
۹. خصائص أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب (ع)، ص ۳۴
۱۰. کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج ۱ ص ۳۰۷- ۳۰۶
فهرست منابع
۱- ابن أبی الحدید، عزالدین عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغة، بیروت، دار احیاء الکتب العربیة
۲- ابن حجر عسقلانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، به کوشش: علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل ۱۹۹۲
۳- ابن صبّاغ مالکی، الفصول الهامة فی معرفة الأئمة، مجمع جهانی اهل بیت (ع) ۱۴۲۷ ق
۴- إربلی، علی بن عیسی بن أبی الفتح، کشف الغُمَّة فی معرفة الأئمة، مجمع جهانی اهل بیت (ع) ۱۴۲۶ ق
۵- قندوزی حنفی، سلیمان بن إبراهیم بلخی، ینابیع المودة لذوی القربی، بیروت، مؤسسة الأعلمی
۶- گودینی، محمد جواد، اسوه رادمردی تاملی بر زندگانی و سیره امام علی (ع)، تهران، نشر نظری ۱۳۹۹
۷- گنجی شافعی، محمد بن یوسف، کفایة الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب (ع)، دار احیاء تراث أهل البیت (ع) ۱۴۰۴ ق
۸- نسائی، أحمد بن شعیب، خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (ع)، بیروت، دار الکتاب العربی ۱۹۸۷
نظر شما