به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «نقش مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در تاریخ‌نگاری جنگ»، دوشنبه 26 آبان‌ماه همزمان با سومین روز از بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب با حضور ایوب دهقانکار؛ مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران، یدالله ایزدی؛ راوی و تاریخ‌نگار جنگ، محمدجواد اکبرپور بازرگانی؛ جانشین مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس و روح‌الله بابانژاد گتابی در سرای اهل قلم برگزار و به‌صورت زنده از صفحه اینستاگرام خانه کتاب و ادبیات ایران پخش شد.
 
تولید آثار مرجع و متقن در ارتباط با دفاع مقدس
اکبرپور در این نشست بیان کرد: هرچه بیشتر از پایان جنگ می‌گذرد، ضرورت ارائه روایت‌های متقن از آن بیش از پیش خود را نشان می‌دهد. مقام معظم  رهبری نیز در یکی از دیدارهایی که با دست‌اندرکاران دفاع مقدس داشتند، بر اتقان روایت‌های جنگ همچنین بیان هنرمندانه حوادث جنگ تأکید کرده‌اند.
 
وی ادامه داد: رسالت اصلی مرکز، تولید آثار مرجع و متقن در ارتباط با دفاع مقدس است. یک‌سری موانع و مشکلات در این مسیر وجود دارد که اگر به آن‌ها توجه نشود، ممکن است روایت‌ها به سمت تحریف بروند. یک مشکل، مربوط به داده‌ها و اطلاعات است که از مواردی همچون فقدان فرماندهان، کسر اطلاعات، نقایص اسنادی و گاهی تناقض و تضاد روایت‌ها ناشی می‌شود. مشکل دیگر، مربوط به روش تحقیق است. کیفیت برداشت از اسناد و روش پژوهش و نگارش و ارائه روایت‌های متقن، خیلی مهم است.
 
جانشین مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در ادامه با اشاره به روند شکل‌گیری این مرکز، گفت: با حضور محسن رضایی در سمت فرماندهی سپاه پاسداران و بعد از آغاز جنگ، نیمه اول دهه 60، بخش جنگ در دفتر سیاسی سپاه تشکیل شد. دغدغه ثبت و ضبط حوادث جنگ وجود داشت، لذا تیم‌هایی تشکیل و به نوارهای مرزی کردستان، کرمانشاه، ایلام و خوزستان اعزام شدند تا حوادث قبلی که در این مناطق رخ داده بود را ثبت و ضبط کنند.
اکبرپور تصریح کرد: در ادامه این روند، برای نخستین‌بار در کنار رده‌های مختلف قوای نظامی، افرادی به‌عنوان تاریخ‌نگار جنگ قرار گرفتند. این راویان در بازه زمانی قبل از عملیات تمامی گفت‌وگوها و جلسات فرماندهان و در حین عملیات مکالمات بیسیمی را ثبت و ضبط می‌‌کردند و پس از پایان عملیات با انجام یک جمع‌بندی، گزارشی را برای فرمانده کل آماده می‌کردند. از عملیات فتح‌المبین این کار به یک بلوغ رسید تا سال 1362 در آستانه عملیات خیبر، این دفتر دچار تغییر و تحولاتی شد و در قالب مرکز اسناد و تحقیقات جنگ به کار خود ادامه داد.
 
وی افزود: پس از پایان جنگ، نخستین سوالی که مطرح شد این بود که حال چه کنیم؟ حجم بسیار بالایی از اسناد ازجمله 1200 دفتر روایت روزنوشت، نزدیک به 40 هزار نوار، 700 گزارش تهیه شده از عملیات‌ها، همچنین گزارش‌های اطلاعاتی و نوبه‌ای، کالک‌ها و نقشه‌ها و ... وجود داشت و تا زمانی که این اسناد ساماندهی نمی‌شد، برای پژوهشگران قابل‌استفاده نبود. اوایل دهه 70 بنا شد که ابتدا این اسناد ساماندهی و سپس گویاسازی و همزمان فرایند پژوهش و نگارش آثار پژوهشی آغاز شود.
 
جانشین مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس با اشاره به گروه‌های پژوهشی در این مرکز، توضیح داد: به‌طور کلی بعد از جنگ، چهار گروه پژوهشی تخصصی در مرکز داشتیم. گروه نخست مربوط به مطالعات نظامی بوده که روی عملیات‌ها تمرکز داشتند و پیرامون موضوع عملیات‌ها، آثار متنوعی اعم از کارنامه‌ها، اطلس‌ها، شناسنامه گردان‌ها و ... تولید کردند. گروه دوم، مطالعات روزشمار جنگ با محوریت بررسی تحولات سیاسی و نظامی در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی است.
 
اکبرپور گفت: دسته سوم پژوهشی، تاریخ شفاهی فرماندهان بود. راویان در زمان جنگ در کنار فرماندهان مشاهدات را ثبت و ضبط کرده و بسیاری از این مشاهدات و گزارش‌های پس از جنگ تکمیل شدند. گروه چهارم نیز مطالعات غیرنظامی و جنبه‌های اجتماعی، حقوقی و سیاسی و ... مرتبط با جنگ است که در این راستا خاطرات رزمندگان، اقشار و اصناف و گروه‌های پشت صحنه بررسی و در آن‌ها مفاهیمی همچون روحیه ایثار و سلحشوری مدنظر قرار می‌گرفت.
وی درباره مجموعه روزشمار جنگ ایران و عراق نیز اظهار کرد: در این مجموعه، تمرکز بیشتر روی رخدادهای نظامی و سیاسی جنگ است، البته به دیگر موضوعات نیز ورود پیدا می‌کند. در کتاب‌های روزشمار، فارغ از مجادلات سیاسی و مناقشات صنفی، تمامی حوادث یک روز از جنگ تشریح می‌شود. این مجموعه از آغاز جنگ تا پذیرش قطعنامه و بازگشت اسرا در 57 مجلد پیش‌بینی شد.
 
جانشین مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، افزود: یکی از فلسفه‌های مدنظر طراحان در روزشمار جنگ، این است که سطح بررسی مسائل، سطح کلان و عالی جنگ است. در روزشمار جنگ، حوادث و رخدادهای اصلی در این سطح، ثبت و ضبط و در قالب گزارش ارائه می‌شود. کتاب‌های روزشمار یک سنگ محک برای تدوین آثاری است که درباره آن مقاطع و رخدادهایش منتشر می‌شود. آثاری که در زمینه جنگ نوشته می‌‌شوند، در مقابله‌ای با کتاب‌های روزشمار به‌نوعی از نظر متقن بودن، کامل بودن و راستی‌آزمایی محک زده می‌شوند. می‌توان گفت روزشمارها به‌نوعی مادر و پایه اصلی پژوهش‌های مرتبط با جنگ هستند.
 
اکبرپور در پایان با اشاره به ادامه روند تدوین آثار، از دوره پایان جنگ تا امروز، گفت: بعد از حضور سردار نائینی در مرکز، یک سوال اساسی مطرح شد که آیا باید در بازه زمانی پذیرش قطعنامه یعنی سال 67 متوقف شویم یا لازم است دوره‌های پس از آن را نیز مرور کنیم. با یک سری حوادث و رخدادها در حوزه‌های مختلف که سپاه در آن‌ها حضور فعال داشته، روبه‌رو بودیم. با بررسی‌های کارشناسی و بازنگری فرایندها، مقرر شد که در تمامی حوادث و رخدادها و موضوعات روز ورود کنیم. جلساتی با فرمانده کل سپاه پاسداران برگزار شد و دستورالعمل‌ها به همه رده‌ها ابلاغ و مطالعات و هماهنگی‌های آن آغاز شده است.
جنگ، یک پدیده کثیرالوجه است
یدالله ایزدی؛ نویسنده، راوی و تاریخ‌نگار حوزه دفاع مقدس نیز در این نشست در بیان اهمیت تاریخ‌نگاری جنگ، گفت: حادثه‌ای که چهار دهه گذشته در بستر یک انقلاب مردمی اتفاق افتاد، آنقدر مهم است که به‌راحتی قادر بود نظام را تحت‌تأثیر قرار دهد. جنگ، یک پدیده کثیرالوجه است که همه ابعاد جامعه را درگیر می‌کند. هنوز هم پس از گذشت سال‌ها از دفاع مقدس، آثار آن چه در ادبیات عمومی جامعه و چه تأثیر آن در جنبه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... انکارناپذیر است.
 
وی تصریح کرد: نگاه مرکز اسناد به این رخداد، ویژه و خاص است. برای اینکه روایت این حادثه مهم در آینده دچار آسیب نشود، مرکز با هدف جلوگیری از تحریف تاریخ، شروع به فعالیت کرد. با این پرسش که این حادثه عظیم چگونه  قابل احصاء و بررسی است، موضوع راویان شکل گرفت. لذا افرادی با حضور در صحنه در کنار فرماندهان، وقایع جنگ را با جزئیات مشاهده و ثبت و دسته‌بندی می‌کردند. این ذخیره و سرمایه ملی اکنون متعلق به کل کشور است نه فقط یک سازمان.  
 
این تاریخ‌نگار جنگ ادامه داد: چرا جنگ آغاز شد، آیا می‌شد که جنگ اصلا صورت نگیرد و آیا می‌شد جلوی وقوع آن‌را گرفت؟ این‌ها سوال‌های اساسی بود که مطرح شد. چرایی و چگونگی، ذیل سه نکته «آغاز جنگ»، «ادامه جنگ» و «پایان جنگ» مطرح بود. چرا جنگ شروع شد، چرا بعد از آزادی خرمشهر جنگ تمام نشد و ادامه پیدا کرد و ... اینها سوال‌های دهه 60 مرکز بود. این سوالات امروز هم مطرح هستند.
ایزدی گفت: به‌نظر می‌رسد بین روایت‌هایی که از جنگ وجود دارد، یک نوع تضارب و برخورد دیده می‌شود. جنگ آینده در حوزه تاریخ‌نگاری، جنگ روایت‌هاست. تکنیک ارائه این روایت‌ها مهم است. ما در این بخش ضعیف عمل می‌کنیم. واقعا روحیه سلحشوری و ایثار مردم ایران در جنگ، ستودنی و این دوره قابل دفاع است. در دوره‌هایی به علت در اولویت قرار گرفتن دیگر مسائل، در زمینه تاریخ‌نگاری جنگ دچار غفلت‌هایی شده‌ایم. اما در مرکز اسناد این مسأله همیشه در اولویت بوده است.
 
وی در ادامه سخنانش درباره ویژگی‌های مجموعه روزشمار جنگ، بیان کرد: آرشیو مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، از نظر ماهیت و کیفیت نگهداری و بهره‌برداری از مجموعه‌های منحصربه‌فرد در دنیاست. ظرف مدل روزشمارها، ظرف زمان است. این مجموعه با انجام مطالعاتی مقدماتی در بازه زمانی آغاز تا پایان جنگ، کلید خورد و البته بسترها، زمینه‌ها و پیشینه حوادث نیز مدنظر قرار گرفت. چرایی شروع جنگ به همین پیشینه‌ها بازمی‌گردد. جنگ یک زمینه تاریخی دارد که برای پاسخ به چرایی آغاز جنگ باید به پیشینه تاریخی آن توجه کنیم. انباشتی از مسائل به‌عنوان دلایل وقوع جنگ، موضوعیت داشتند.
 
این پژوهشگر و راوی جنگ با بیان اینکه یکی از مدل‌های تاریخ‌نگاری، روزشمار است، افزود: در مجموعه روزشمار جنگ ایران و عراق، وقایع انقلاب اسلامی و حوادث امنیت و قائله‌ها و درگیری‌های داخلی قبل از جنگ، به‌عنوان بسترهای شروع جنگ مورد توجه قرار گرفتند. به‌طور کلی چهار محور اصلی در این روزشمارها مدنظر قرار گرفت: 1- جنگ ایران و عراق 2- حوادث و وقایع امنیتی داخل کشور 3- گروه‌های مسلح (بحران‌ و قائله‌های قبل و طی جنگ) 4- موضوعات سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... مرتبط با جنگ.
 
ایزدی با اشاره به اینکه ارائه مطالب کتاب‌های روزشمار در قالب گزارش است، گفت: هر کتاب شامل حدود 700 تا 800 گزارش است و تک‌خبرهای پراکنده‌ای هم دیده می‌شود. یک نکته قابل‌توجه درباره این مجموعه مربوط به مقدمه آن‌هاست. مقدمه این کتاب‌ها خودش به تنهایی یک ذخیره منسجم و قابل بهره‌برداری است. همچنین در هر شماره از روزشمار، خلاصه گزارش‌ها در پایان کتاب ارائه می‌شود.
وی همچنین در معرفی ویژگی‌ کتاب‌های تاریخ شفاهی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس نیز، بیان کرد: مرکز در گذشت زمان به این نتیجه رسید که اسناد کفایت لازم را در برخی موضوعات ندارند. برخی وقایع، لایه‌ها و جزئیات بسیاری دارند. بنابراین باید دوباره سراغ کسانی رفت که در حوادث حضور داشته و تأثیرگذار بوده‌اند. گفت‌وگوهای شفاهی می‌تواند به تکمیل شدن اسناد کمک کند. تاریخ شفاهی، یک روش تاریخ‌نگاری است که دانسته‌ها، داشته‌ها و خاطرات افراد حاضر و موثر در دل حوادث جنگ غالبا به‌گونه‌ای محاوره‌ای بیان می‌شود.
 
این تاریخ‌نگار جنگ، ادامه داد: برای منشور مرکز در حوزه تاریخ شفاهی، از مسئولان تصمیم‌گیر اصلی کشور در همان دوره، فرماندهان نظامی و مسئولان در بخش‌های مختلف مرتبط با جنگ، فهرستی حدودا 50 نفره تهیه شد. مرکز در حوزه تاریخ شفاهی مدعی است که صاحب سبک است. ضمن استفاده از تجربه‌های داخلی و خارجی، براساس تجربه پیشین خود، سراغ فرماندهان رفت و خروجی‌ها را به سبک ابداعی خود تدوین کرد.
 
ایزدی توضیح داد: روش ما در زمینه تاریخ شفاهی، خاطره‌گویی صِرف نیست، بلکه سندپایه است. روایت فرد در نسبت با واقعه و سطحی که فرمانده دارد، مدنظر قرار می‌گیرد. تاریخ شفاهی به‌طور کلی، به معنای روایت توده‌ها و رفتن به لایه‌های زیرین هرم جامعه است. اما نحوه ورود مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به حوزه تاریخ شفاهی، در سطح مسئولان و فرماندهان عالی است. امروز وجه قالب تاریخ شفاهی در کشور ما، خاطره‌محور است و در خاطره‌گویی منطقی برای اثبات گفته‌ها وجود ندارد. اما در تاریخ شفاهی مرکز، پژوهش‌های پیشین، حین گفت‌وگوها و در ارتباط با وقایع، بسیار مهم و محوری هستند.