به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) شانزدهم اردیبهشت‌ماه، سالروز درگذشت شاعری است که بدون شک یکی از ستاره‌های درخشان آسمان ادبیات معاصر است؛ شاعری که به عقیده بسیاری از کارشناسان جان دوباره‌ای به غزل داد و از این رو نامش در تاریخ ادبیات فارسی ماندگار شد. سخت است که بخواهیم درباره تاریخ شعر در  100سال اخیر صحبت کنیم و نامی از حسین منزوی نیاوریم؛ شاعری که این‌روزها آثارش منبع و مرجع بسیاری از بررسی‌های محققان و پژوهشگران معاصر است و از این رو، درباره او و نگاهش به هستی آثار متعددی تالیف و منتشر می‌شود. طی ماه‌های اخیر نیز دو کتاب از آثار حسين منزوی با تلاش و همکاری ابراهیم اسماعیلی‌اراضی ويراسته و آماده شده كه يكی از آنها به چاپ رسيده و ديگری به‌زودی منتشر خواهد شد؛ اسماعیلی اراضی پیش از این هم آثاری دربارۀ منزوی منتشر کرده، مثل کتاب «از عشق تا عشق» که گفتگوی بلندی است با آقای شاعر. در سالروز درگذشت حسین منزوی با این شاعر، تصنيف‌سرا و پژوهشگر ادبی گفت‌وگويی داریم درباره حسین منزوی و آثارش که در ادامه می‌خوانید.


 
درباره ویراست جدید مجموعه كامل اشعار زنده‌یاد حسین منزوی توضيح بفرمایید. چه شد كه تصمیم به این کار گرفتید؟
مجموعه كامل اشعار حسین منزوی از همان چاپ نخست، به دليل برخی شتاب‌زدگی‌ها و كم‌دقتی‌ها كه نشر نگاه هم در آنها دخالتی نداشت، دچار برخی كاستی‌ها و آسيب‌های ساختاری و ویرایشی و نگارشی شد؛ چراكه اساساً پيش از اعمال آخرين اصلاحات جناب بهروز منزوی به چاپ رسيد. کاستی‌های ساختاری اين كتاب، برای کسی که می‌خواست از حسین منزوی و آثارش شناخت کاملی داشته باشد،‌ يک كمبود بزرگ ايجاد می‌كرد و اغلاط و اشتباهات ديگر هم بسيار آزارنده بود. از این رو مدیر محترم انتشارات نگاه ـ جناب علیرضا رئیس‌دانایی ـ در آخرين روزهای سال 97 با من تماس گرفتند و گفتند با توجه به لزوم اين كار كه از جانب مخاطبان به ناشر منعكس شده، ضمن مشورت با جناب بهروز منزوی و تعدادی ديگر از اهالی ادبيات، به اين نتيجه رسيده‌اند كه اين كار را به من بسپارند؛ بنابراین قرار شد این کار به شکل مفصل انجام شود که در مقدمه ویراست جدید، مراحل آن را توضیح داده‌ام.
 
این ایرادات که می‌گویید چه مواردی بود؟
در گام نخست، بايد غلط‌های متن برطرف می‌شد. تعدادی از اشعار (حدود 30شعر) در نسخه قبلی نبود که آنها هم اضافه شد. بخش دیگر كار اين بود كه مقدمه‌های 2-3 مجموعه‌ از آثار حسين منزوی كه ماهيت مانیفستيک دارد و مخاطب با مطالعه‌ی آنها می‌تواند شخصيت و شعر حسین منزوی را بهتر بشناسد، به مجموعه‌ی كامل افزوده شود. ديگر اين كه در فهرست مجموعه قبلی، پیدا کردن شعرها بسيار سخت بود و اكثر مخاطبان، از اين كاستی گله داشتند؛ پس فهرست هم نظام‌مند و الفبایی شد؛ به شکلی که در مجموعه جدید هر کسی با دانستن كلمه‌ی نخست هر شعر به‌راحتی می‌تواند آن را پیدا كند. و نهايتاً اين كه ترتيب اشعار هم حتی‌المقدور درست شد كه توضيح خواهم داد. طی همه‌ی این مراحل، مديريت و كاركنان محترم نشر نگاه با برخورد كاملاً حرفه‌ای و حوصله‌ای مهربانانه، كاملاً همراه و همسو بودند تا اين كه  در نيمه‌ی دوم سال 1399 ویراست جدید مجموعه‌ی كامل اشعار حسين منزوی منتشر شد.
 
در این ویرایش جدید چه میزان به حجم کتاب افزوده شده است؟
کتاب جدید نسبت به مجموعه قبلی حدود 60صفحه بیشتر دارد؛ یعنی مجموعه قبلی 1048صفحه بود و مجموعه جدید 1104صفحه است؛ با این حال به لحاظ انتخاب کاغذ، نوع صحافی و کار فنی، به نوعی عمل شده که ويراست دوم حتی کمی لاغرتر از چاپ قبلی به نظر می‌رسد. در آغاز مجموعه، يادداشت تازه‌ای از جناب بهروز منزوی و گزارشی از من درباره روند کار، افزوده شده است. سعی کردم در این ويراست، ترتیب غزل‌ها دقیق‌تر باشد؛ چراکه قبلاً، چه در مجموعه‌های مستقل و چه در گزيده‌ها، ‌برخی شعرها به دلیل صادرنشدن مجوز، حذف شده بود و ترتيب شماره‌ها به هم ريخته بود؛ یا مثلاً چون کتابی در دست ناشرش چاپ‌نشده مانده بود و ناشر ديگری برخی شعرهای آن مجموعه را در گزيده‌ای با ترتيبی ديگر قرار داده بود، شماره‌ها جابه‌جا شده بود. البته این به آن معنا نیست که ترتیب شعرها در ویراست جدید، كاملاً درست است، نه؛ چراکه من دست‌نوشته‌ای گیر نیاوردم که شماره قطعی و اصلی همه‌ی غزل‌ها در آن آمده باشد اما به واسطه یک سری شواهد و تاريخ تعدادی از اشعار، سعی کردم با ترتیب درست‌تر و منطقی‌تری اشعار را بیاورم تا برای دوره‌شناسی، اطلاعات کامل‌تری به پژوهشگران واقعی بدهد. متاسفانه بعضی افراد که حوصله ندارند يا نمی‌خواهند شعر منزوی را به‌دقت دوره‌شناسی كنند تا به فرضيات غرض‌ورزانه خودشان دامن بزنند، خیال خودشان را راحت می‌کنند و می‌گویند: به دلیل آنکه تاريخ شعرهای حسین منزوی چاپ نشده، نمی‌شود به شکل درست درباره‌اش داوری كرد! نخير! بسياری از شعرهای حسين منزوی تاریخ دارد و نمونه‌اش همان غزل‌هايی كه كسانی ادعاهايی درباره‌اش كردند و به جايی نرسيدند.
 
شنیده‌ایم که شما مشعول گردآوری مجموعه ترانه‌های حسین منزوی هم هستید؛ این اثر به کجا رسید؟
درباره ترانه‌ها باید بگویم که گردآوری آنها با من نبوده و جناب بهروز منزوی با كمک يكی از دوستان‌شان این کار را انجام داده‌اند. وقتی به من اطلاع دادند كه قرار است ترانه‌ها و تصنيف‌ها چاپ شود، کار گردآوری انجام شده بود و من عهده‌دار ویرایش و مقابله‌ی آنها شدم. البته نه صرفا ویرایش ادبی؛  ويرايش فنی و بررسی كلی اثر هم بخش ديگری از وظايفی بود كه با افتخار به عهده گرفتم و به انجام رساندم.
 
تاریخ انتشار و ناشر مجموعه ترانه‌های منزوی مشخص است؟
این کتاب را نیز انتشارات نگاه منتشر خواهد کرد اما فعلاً به دلیل شرایط کرونا، اين كار قدری به تاخیر افتاده است.
 
درباره آثار گردآوری‌شده توضیح دهید. آیا فقط ترانه‌های منتشرشده در کتاب آمده است؟
نخير! ترانه‌‌ها در چهار بخش تنظیم شده است. یک بخش، شامل ترانه‌هایی است که روی ملودی نوشته و اجرا شده است. بخش دوم، دربردارنده ترانه‌هایی است که اجرا نشده و استاد بر پایه ملودی سروده است. بخش دیگر، آن دسته از اشعار استاد است که بر اساس آن تصنیف ساخته شده یا به شکل آواز اجرا شده و بخش پایانی، شامل شعرهایی است که به شکل ترانه سروده شده است. هر کدام از این بخش‌ها عنوانی خواهد داشت که اجازه دهید فعلاً ذكر نکنم؛ چراکه نهایی نشده است. اما در مجموع، در هر کدام از این بخش‌ها ترانه‌هایی به یاد ماندنی وجود دارد که مخاطب دوست دارد به شکل مکتوب آنها را داشته باشد و در فرصت مناسب به آنها رجوع کند. امیدوارم که این کتاب هم به‌زودی منتشر شود و خیلی از مخاطبانی که کمتر با این وجه از شخصيت هنری حسین منزوی آشنایی دارند، بهره ببرند و امکان مقایسه پیدا کنند.
 
مقایسه با چه کسی؟
مقایسه با ترانه و وضعیت امروز؛ چراکه وقتی این کارها را کنار کارهای کسانی که در حوزه ترانه و تصنیف مطرح هستند، می‌گذاريم، نتایج جالب و قابل توجهی به دست می‌آید.

در بررسی ترانه‌های منزوی چه چیزی نظر شما را به خودش جلب کرد؟
چیزی که همیشه در بررسی ترانه‌های حسین منزوی جلب توجه می‌کند، ساحت‌شناسی و مخاطب‌شناسی دقيق و عميق اوست. حسین منزوی خیلی خوب توانسته در ساحات مختلف ترانه و تصنيف، عاطفه‌ی مردمی را با شعر و ادبیات پیوند بزند. به نظرم این نمونه‌ای است که ثابت می‌کند، الزاما ترانه نوشتن به معنای کوتاه آمدن از بايسته‌ها و دستاوردهای ادبی نیست.
 
آشنایی منزوی با موسیقی چقدر روی این نکته تاثیرگذار بوده است؟
بدون شک آشنایی حسین منزوی با ظرایف موسیقی به او در سرودن ترانه و موفقیت او در آثاری که روی ملودی نوشته شده، کمک کرده است. نکته مهم دیگر تسلط حسین منزوی بر زبان گفتاری است و اینکه او چه نقش مهمی داشته در جاافتادن پيكره‌ای به نام «غزل‌ترانه» بر مبنای زبان گفتار؛ صورتی که شاید خیلی‌ها ندانند قبل از حسین منزوی هیچ راهی در رادیو که تولیدکننده اصلی و انحصاری موسیقی بوده، نداشته است. اين سد اولین بار با غزل «نمی‌شه غصه‌ ما رو یه لحظه تنها بذاره» شكسته می‌شود؛ چون مسئولان رادیو مجاب می‌شوند كه اين به قول خودشان شعر شکسته، صورت عينی ادبيات است.
 
وضعیت ترانه‌ها به چه شکل است؟‌ به عبارتی چند درصد آثار اجرا شده و اگر کسی قصد خوانش آنها را داشته باشد، چه کاری باید انجام دهد؟
بیشتر کارهایی که در این مجموعه آمده، کارهای اجراشده است؛ اگرچه کارهای اجرا‌نشده‌ای نیز وجود دارد كه تازگی مجموعه را حفظ می‌كند. اگر کسی بخواهد از این آثار استفاده کند، طبق روال معمول باید از خانواده منزوی اجازه بگیرد. به هر حال قبل از هر چیزی باید اطمینان حاصل شود کاری که می‌خواهند منتشر کنند، در شأن شعر حسین منزوی هست. ساير حقوق قانونی هم كه بايد مراعات شود.
 
اقبال نسبت به حسین منزوی در آثار مکتوب و فعالیت‌های علمی-ادبی را چطور ارزیابی می‌کنید؟
کار روی آثار منزوی زیاد انجام شده است و باید بگویم حداقل در این چند سال 10كتاب مشاهده کرده‌ام؛ با این حال متاسفانه اکثر این کارها یا به شکل گردآوری یادداشت و خاطره است یا کارهای آماری است که درباره شعر حسین منزوی انجام شده یا تحلیل‌هایی که با توجه به همه جوانب شعر حسین منزوی نبوده است. پایان‌نامه هم زیاد کار شده اما تا جایی که من دیده‌ام در آن پایان‌نامه‌ها نیز مساله اصلی همین نکاتی است که بیان کردم و کمتر کار عمیق‌ و همه‌جانبه‌ای صورت گرفته  که طبیعی است؛ چراکه به نظرم برای کار اساسی نیاز به برنامه‌ريزی گسترده و عميق داريم. خود من اگر هنوز چیزی در قامت كتاب با اين موضوع منتشر نکرده‌ام یکی از دلایلش همین است؛ چراکه می‌دانم چقدر کار بزرگی است. البته مقالات و يادداشت‌هاي زيادی نوشته‌ام كه اميدوارم زودتر سر و سامان بگيرد. درکل به نظرم بسامد توجهی که عزیزان دانشگاهی و پژوهشگران، نسبت به حسین منزوی داشته‌اند، در قياس با توجهشان به دیگر چهره‌های غزل معاصر، بیشتر بوده است که امیدوارم این کارها به مرور، شکل عمیق‌تر و فراگیرتری به خود بگيرد.
 
هر چه جلوتر می‌رویم، نگاه جامعه و مخاطبان ادبیات به منزوی بیشتر و عمیق‌تر می‌شود؛ این را قبول دارید؟
بدون شک. با این حال ظاهراً اقبال عمومی‌ای که در این سال‌ها نسبت به حسین منزوی شکل گرفته، خیلی‌ها را نگران کرده است و این نگرانی انگار جزو رفتارهای اجتماعی ما ایرانی‌هاست. گویی اصرار داریم با هر پدیده‌ای که با اقبال فراگير روبه‌رو می‌شود، دربیفتیم. مثل اینکه خسته بشویم یا حس کنیم دمده شده و باید تنوع ایجاد کنیم و مثل بازی، سراغ دور جدیدی برویم. خب وقتی هم كسی مثل من حرفی می‌زند، خیلی اتهامات نثارش می‌شود که دارید اسطوره‌سازی می‌کنید، دارید حلقه‌تراشی می‌کنید یا داريد سلسله‌سازی می‌کنيد. پرسش من از اين افراد اين است كه چطور شما كه سال‌ها بوق و تريبون دست‌تان بوده نتوانسته‌ايد با همه‌ی تلاش‌هايتان چنين اسطوره‌ای بسازيد؟ نسل نو، شيفته‌ی راستی و استغنای حسين منزوی شده و اين واقعيت، همه‌ی چهره‌سازان و دارودسته‌داران را ناراحت كرده است.
 
واکنش شما نسبت به این صحبت‌ها چیست؟
فقط یک نکته می‌شود گفت که اخیرا هم به یکی از آقایان اتهام‌زننده گفتم و اميدوارم به پاسخ من در برابر اتهام اسطوره‌سازی خوب فكر كنند. گفتم حسین منزوی همان‌قدر که بزرگ است برای مردم اسطوره شده است؛ خدا را شكر، خانواده و دوستداران حسین منزوی نه تریبونی داشته‌اند و نه رابطه‌ای و نه جيب پری. اگر حسین منزوی بزرگ شده به دلیل مقاومت در برابر همه دشمنی‌های ناجوانمردانه‌ای است که عده‌ای در  حق او کرده‌اند و می‌كنند. او در برابر این دشمنی‌ها هرگز کوتاه نیامد و روز به روز بزرگی خود را بیشتر اثبات کرد. نگاه کنید! نسل جدیدی که کمتر تحت تاثیر تریبون‌ها و بوق‌ها و رفتارهای چنین و چنان است، ‌دارد انتخاب می‌کند و دارد بر بزرگی حسین منزوی تاكيد می‌ورزد و هر سال که می‌گذرد می‌بینیم که چقدر این اقبال و توجه، بیشتر و بیشتر می‌شود. امیدوارم اگر قرار است نقدی هم صورت بگیرد ـ چه در مورد حسین منزوی و چه در مورد هر متن و مولف دیگری ـ آنقدر انصاف داشته باشیم که باز اشتباهات‌مان را تکرار نکنیم و امیدوارم از همه اشتباهاتی که کرده‌ایم درس بگیریم؛ نه فقط اشتباهاتی که در مورد حسین منزوی کرده‌ایم؛ همه‌ی اشتباهاتی که درباره همه بزرگان ادبیات کشورمان مرتکب شده‌ایم. و اميدوارم این درس‌ها باعث شود ادبیات فارسی فرداهای روشن‌تری داشته باشد.