به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «خلاصه‌الاخبار فی بیان احوال الاخیار» تالیف خواندمیر غیاث‌الدین بن همام‌الدین حسینی شیرازی هروی با ترجمه میرهاشم محدث از سوی مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی منتشر شد. تاریخ‌نگاری از فرازهای فاخر فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی است که با توجه به اهمیت آن، شایسته پژوهش‌‎های بیشتر و عمیق‌تر است. آثاری که از سده‌های نخست هجری به صورت تک‌نگاری در باب سیره پیامبر و اخبار خلفا و حوادث دیگر در جای‌جای سرزمین‌های اسلامی پدید آمد تا تألیف آثار بزرگ‌تر مانند تاریخ طبری، در صورت‌بندی آگاهی تاریخی مسلمانان از گذشته خویش نقش قاطع داشت و آثار آن تا روزگار کنونی پابرجاست. بدین‌سان از همان سده‌های نخست انبوهی از آثار تاریخی از عمومی و جهانی تا تواریخ محلی یا بر مبنای سلسله‌ها و خاندان‌ها و انواع دیگر پدید آمد؛ به‌ویژه تاریخ‌نگاری به زبان فارسی که ارزشی دوچندان دارد و حاکی از اهتمام فارسی‌زبانان در تألیف آثار تاریخی به این زبان است.

«خلاصه‌الاخبار فی بیان‌ احوال‌الاخیار» تألیف غیاث‌الدین محمد خواندمیر در سلسله تواریخ عمومی جای دارد که در عهد تیموریان تألیف شده است و اهمیت آن در قسمت‌های نزدیک به عهد مؤلف و شرح احوال معاریف عهد، افزایش می‌یابد. این کتاب تاریخ از ابتدای آفرینش تا سال 905 هجری قمری است. این کتاب پس از پیش‌گفتار به خطبه کتاب و مقدمه با عنوان ذکر اول مخلوقات الهی و بیان توفیق میان احادیث رسالت پناهی پرداخته و در 10 مقاله در ذکر انبیاء مرسلین صلوات الله علیهم اجمعین، در ذکر حکما، در ذکر ملوک عجم و سلاطین ماتقدم، در ذکر حضرت سید کائنات، در ذکر خلفای راشدین و ائمه اثنی عشر، خلفای بنی‌امیه، خلفای عباسیه، در ذکر طبقات سلاطین که برخی معاصر عباسیان و برخی بعد از ایشان در اطراف جهان حکومت کرده‌اند، در ذکر چنگیزیان و در ذکر گورکانیان را شرح داده است و در خاتمه به صفات و عمارات و باغات هرات و ذکر بعضی از اهل فضل و هنر اشاره کرده است.
 
مؤلف این کتاب غیاث‌الدین بن همام‌الدین مشهور به خواندمیر، نوه دختری میرخواند است. مؤلف طبق تصریح خودش چون کتاب «روضه‌الصفا»ی جدش را عظیم و بزرگ دانسته، برای استفاده بیشتر، آن کتاب را خلاصه کرده و «خلاصه‌الاخبار» نامیده و بیست‌وسه سال بعد دوباره با استفاده از همان «روضه‌الصفا» و منابع دیگر «حبیب‌ السیر» را خلق کرده است. بنابراین این سه کتاب مانند سه ضلعی هستند که مثلث منابع تاریخ ایران را تشکیل می‌دهند. هر سه کتاب شخصیت حقیقی و حقوقی خاص خود را دارند. مطالبی در هر کدام از این سه کتاب هست که در آن دو تای دیگر نیست. خواندمیر شاعر هم بوده و اشعار زیادی از خودش در این کتاب آورده است.
 


خواندمیر از جمله مؤلفان معروف پایان عهد تیموری و آغاز دوران صفوی است و او را نمی‌توان به سبب آنکه چند سالی از دوران صفوی را درک کرده است، بدان دوره نسبت داد، بلکه از تربیت شدگان مرکز علمی و ادبی هرات و از نتایج آرامش اوضاع آن شهر در عهد سلطنت سلطان حسین بایقراست که زیردست رجال آن سلطنت و علمای آن دوره، خاصه نیای خود امیرخواند، به مراحل کمال رسید و به سبب احاطه‌ای که بر امور تاریخی داشت، منشأ آثار مهمی در فن تاریخ‌نویسی شد و به سبب کثرت تألیفات از جمله مؤلفان پرکار عهد خود شد و کتاب‌هایش به علت سادگی و روانی انشاء شهرت و رواج بسیار یافت.

خواندمیر حدود سال 880 هجری قمری در خاندانی شیرازی در هرات به دنیا آمد و در سال 942 در هندوستان درگذشت و بنابر خواسته خودش در مزار خواجه نظام‌الدین اولیا نزدیک آرامگاه امیرخسرو دهلوی دفن شد. او در عرض این مدت توانست آثار مهمی از خود به یادگار بگذارد که عبارتند از: مآثر الملوک، خلاصه‌الاخبار، حبیب ‌السیر فی اخبار افراد البشر، منتخب تاریخ وصاف، قانون همایونی، همایون‌نامه، مکارم ‌الاخلاق، و دستور الوزراء.

دستورالوزراء در ذکر احوال وزرای اسلام تا عهد مؤلف؛ «خلاصه‌الاخبار فی بیان احوال اخبار»، که محتوی است از تاریخ عمومی از زمان خلقت تا سال 905 هجری نبوی؛ «مآثرالملوک»، که متضمن کلام پادشاهان و پیشوایان دین و حکیمان و به ‌نام امیر علیشیر نوایی تألیف شده است؛ «نامه نامی»، که مجموعه‌ای از منشات دیوانی وی است؛ «حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر»، که مهم‌ترین کتاب وی است و شامل وقایع عمومی از خلقت تا سال 930ق در سه جزء و یک مقدمه و یک خاتمه. این کتاب را در اوایل سال ۹۲۷ق برای غیاث‌الدین محمدبن یوسف حسینی، از رجال معروف هرات آغاز کرد ولی، مدتی آشفتگی در اوضاع روزگار به‌وجود آمد. در تألیف وقفه افتاد بعدها به‌دستور حبیب‌الله ساوجی آن‌را به‌نام وی به ‌پایان رسانید؛ «آثارالملوک و الانبیاء» که خلاصه «حبیب‌السیر» است؛ آخرین کتاب ، کتابی است که در ذکر مناقب همایون‌شاه ، پسر بایرشاه ، است که در سال 931 ق تألیف کرد. صاحب «الذریعه» به‌ وی دیوانی نسبت داده است.

تألیف این کتاب در سال 904 شروع شده و در سال 905 خاتمه یافته است. خواندمیر در این کتاب از همان منابع جدش در «روضه‌الصفا» استفاده کرده که از جمله آنها عبارتند از: تاریخ جعفری، تاریخ بناکتی، تاریخ گزیده، کامل التواریخ، تاریخ ابوحنیفه دینوری، دیوان النسب، جامع التواریخ جلالی، مستقصی، طبقات ناصری، تاج المآثر، عجایب الاخبار، مآثر الملوک و... خاتمه این کتاب در تاریخ هرات و ساختمان‌ها و باغ‌های آن شهر و سرگذشت نودوهشت تن از مشایخ و دانشمندان و فضلا و سرایندگان و خوشنویسانی که در کتابخانه سلطانی کار کرده‌اند و نیز نقاشان و مهندسان و استادان موسیقی و نوازندگان روزگار سلطان حسین بایقرا می‌باشد. این خاتمه به دلیل ارزشمند بودن جداگانه نیز منتشر شده است.

نسخ خطی فراوانی از این کتاب وجود دارد؛ به گونه‌ای که زنده یاد منزوی 31 نسخه از آن را در فهرست نسخه‌های خطی فارسی نشان داده‌اند. در این کتاب برای تصحیح از پنج نسخه به این ترتیب استفاده شده است: الف) نسخه خطی شماره 319 کتابخانه ایاصوفیا، ب) نسخه موزه بریتانیا؛ ج) نسخه شماره 5583 کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران؛ د) نسخه شماره 3918 کتابخانه و موزه ملی ملک؛ هـ) نسخه خطی شماره 5722 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. مصحح کوشیده تا کامل‌ترین متن را بر اساس این نسخ تصحیح کند.

کتاب «خلاصه‌الاخبار فی بیان احوال الاخیار» خواندمیر غیاث‌الدین بن همام‌الدین حسینی شیرازی هروی با ترجمه میرهاشم محدث در 1242 صفحه و شمارگان 500 نسخه از سوی مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی منتشر شده است.