کریم مجتهدی که به تازگی کتاب «مدرسان سرشناس اروپایی در قرون وسطی» از او و توسط انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده در گفت‌وگو با خداداد خادم خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) درباره چگونگی تدوین این اثر توضیح داد: به طور سنتی از سال‌ها پیش، یعنی حدود 40 سال پیش دانشجویان رشته فلسفه به اجبار چهار واحد از درس تاریخ فلسفه بحث‌های قرون وسطی را مورد مطالعه قرار می‌دادند. قرون وسطی همان طور که می‌دانید حدودا از قرن سوم و چهارم میلادی بعد از سقوط قسطنطنیه تا قرن شانزدهم ادامه دارد. یعنی حدود هزار و اندی سال از تاریخ اروپا را تشکیل می‌دهد. در قرون وسطی فلسفه یونانی برخورد و تضاد با افکار مسیحی پیدا می‌کند که روز به روز بر قدرتش در اروپا افزوده می‌شود. کشورهایی که به مسیحیت می‌گرویدند خودشان را بی نیاز از فلسفه می‌دانستند با اینکه اختلاف میان فلسفه و دین باقی بوده چون دین مقید به وحی و اصول لایتغیر بوده در حالیکه فلسفه یک تفکر آزاد است که برخی از احکام دینی را زیر سوال می‌برد.

مجتهدی افزود: به هر ترتیب نزدیک 30 سال این درس جز برنامه من محسوب می‌شد و من در دانشگاه تهران باید از مجموعه واحدهایی که تدریس می‌کردم چهار واحد را باید به تاریخ فلسفه اروپا اختصاص می‌دادم. این درس‌ها اول به من تحمیل شده بود و چون معلم دیگری نبود از من خواسته شد این موضوع را هم در برنامه‌های دیگر که بیشتر مربوط به فلسفه‌های جدید از جمله دکارت، کانت، هگل، شیلر و ... بود، بگنجانم.

این استاد فلسفه ادامه داد: من بالاجبار این درس‌ها را به عهده گرفتم ولی با تدریس این واحدها از همان سال اول، دانشجویان از این درس استقبال زیادی کردند و به مرور من هم به این حوزه علاقه مند شدم و کتاب‌ها و متون زیادی را مطالعه کردم و یادداشت‌هایی هم داشتم که بعد از سه سال تبدیل به کتابی درباره فلسفه در قرون وسطی شد. قبل از انقلاب این روند شروع و درس‌های این قسمت بعد از انقلاب هم ادامه داشت اما الان چون تدریس نمی‌کنم این بحث‌ها را سایر استادان تدریس می‌کنند که اکثرا از شاگردان قدیمی‌من هستند.

مجتهدی اضافه کرد: این کتاب کوچکتر از مجموعه یادداشت‌هایی بود که من درباره این درس تهیه کرده بودم و همین در اواخر دوره بازنشستگی  من را مجبور کرد که کتاب اول را تکمیل کنم و کتاب دومی‌ را با عنوان «مدرسان سرشناس اروپایی در قرون وسطی» بنویسم.

او با تاکید بر اینکه این کتاب جلد دوم کتاب اول نیست بلکه مکمل آن است عنوان کرد: یعنی مباحثی که در آنجا به صورت کامل بحث نشده از نو مورد بحث قرار گرفته و افرادی که در کتاب اول کمتر بحث شده بود یعنی فصل مستقلی به آن‌ها اختصاص داده نشده بود در کتاب جدید آن فصل‌های ناقص از نو خوانده و مطالب زیادی در این باره افزوده شد.

به گفته این استاد فلسفه، کتاب بکر است و بسیار تازگی دارد چون اشاره به نکاتی دارد که قبلا هیچ گاه در ایران به این صورت بحث نشده است. صحبت از مدرسان و استادانی است که سالها تدریس کردند و در تحول افکار اروپایی تاثیرگذار بودند و غرب را این‌ها ساختند.

مجتهدی با اشاره به اینکه مدرس نسبت به نویسنده نفوذ بیشتری دارد چون او تدریس می‌کند و با اشخاص ملموس زنده رو به رو می‌شود و مخاطبان هم خودشان را آزاد می‌دانند که اشکالاتشان را بپرسند یادآور شد: در صورتی که کتاب صامت است و به سوال‌های ما می‌تواند پاسخ ندهد و فقط موضوع اصلی را بررسی کند.

او با بیان اینکه من در کتاب جدید در درجه نخست در مقدمه به تشکیل کتاب‌های درسی در اروپا اشاره و صحبت از اهمیت مدرسان کردم گفت: برخی از این مدرسان به صورت مستقل در کتاب مورد بحث است از جمله این اشخاص می‌توان افراد معروف در دانشگاه‌های فرانسه و ایتالیا را مثال زد. مکاتب مختلفی در اروپا وجود داشت که مدرسان آن را تدریس می‌کردند. در این دانشگاه‌ها و مدارس چهار درس عمده تدریس می‌شد. نخست کلام بود که در خدمت دین است. دومین درس ریاضیات و علم النفس و موضوعاتی از این قبیل بود. همچنین درس‌هایی عمومی‌تر تدریس می‌شد که مقدمه دانشگاهیان بود و در آنجا درباره تاریخ و چیزهای کلی تری صحبت می‌شد.

مجتهدی یادآور شد: لازم به گفتن نیست که این دروس و کلاس‌ها و این معلمان و مدرسان نقش زیادی در تحول افکار اروپایی‌ها داشتند بدون اینکه با هم اتحاد وحدت موضوع داشته باشند یعنی افکارشان شبیه هم باشند و اختلافات از ابتدا وجود داشت. افرادی بودند که پیشرفت جدید علم را در نظر گرفتند مانند بیکن که تمام عمرش مبارزه کرد برای اینکه اهمیت علوم تجربی را نشان بدهد و از استدلال‌های کلی و بیهوده کلاس‌ها بکاهد. افرادی بودند که برعکس این عمل کردند و با علوم جدید کار زیادی نداشتند و فلسفه را برای تحلیل و توجیه احکام دینی می‌پنداشتند البته هر دو گروه در جای خودشان اهمیت خاصی دارند.

به گفته این استاد فلسفه، از دسته ای که به مباحث فلسفی درباره دین در قرن 13 اهمیت می‌دادند که مورد توجه پاپ اعظم هم بود و از آن دفاع می‌شد، استاد بزرگی است که نامش آلبرت کبیر بود و اصالت آلمانی داشت و در مقام دینی در ایتالیا و رم اهمیت خاصی داشت. آلبرت کبیر به فلاسفه اسلامی‌به خصوص در درجه اول به ابن سینا اهمیت خاصی می‌داد و فوق العاده اصرار داشت که دانش آموزان و دانشجویان را با فلسفه‌های غیر مسیحی از جمله فلسفه سینوی، فارابی و فلاسفه ای که شاید کمتر نزد ما خوانده می‌شوند مثل کندی عرب آشنا کند.

او با بیان اینکه شخصا کندی را دوست دارم و او را آدم اصیلی می‌دانم گفت: ولیکن کار آلبرت کبیر اکتفا به تحلیل فلسفه‌های اسلامی‌نبود او در عین حال به علوم تجربی خاصی می‌پرداخت و نخستین کسی است که درباره مهاجرت پرندگان تحقیق کرده و مطالبی درباره این بیان کرده است. درباره حیوانات کتاب‌ها و آثاری دارد و به یک معنای علوم نظری و کلامی‌را همراه علوم مبتنی بر مشاهده قرار می‌دهد و از این لحاظ اختلافی با فرانسیس بیکن داشت که فقط تجربی مسلک بود و در واقع مدتی از زندگی خودش را در زندان گذرانده برای اینکه افکارش تازه ای را که مورد قبول پاپ نبود و او در اثبات عقاید سماجت می‌کرد و کلی گویی در علوم نمی‌پسندید و علوم را از لحاظ ریشه تفکر می‌دانست و تفکر درست را مبتنی بر علوم تجربی می‌دانست. البته من شخصا با قبول مطالب بیکن نمی‌توانم شخصی مثل البرت کبیر را کوچک بدانم.

مجتهدی با اشاره به اینکه دانشگاه هم باید به کلیات توجه کند و هم به تجربه توجه داشته باشد تصریح کرد: چون کلیات نتیجه تجربیات است و هر کسی می‌تواند هم تجربی مسلک باشد و هم به کلی گویی و نتایج آن در رشته‌های مختلف اعتقاد داشته باشد.
 
او گفت: البته فراموش نمی‌شود کرد که در آن دوره حدود 200 قرن غربی‌های مسیحی در خاورمیانه و فلسطین و لبنان امروزی با مسلمانان در جنگ بودند. از اسامی‌مسلمانانی که در مقابل غرب دفاع می‌کردند می‌توان در درجه اول به نورالدین زنگی اشاره کرد. در ابعاد وسیع تر از افراد دیگر که تا به امروز اسمشان سر زبان است ولی اینکه در آن دوره کتاب‌های عربی و آثار متفکران اسلامی‌به زبان‌های لاتینی و ملموس و مورد استفاده اروپاست نمی‌توان شک کرد و این مترجمان خودشان یک بحث مستقلی را می‌طلبند که این بحث اهمیت خاصی در حال حاضر دارد. چه انگلیسی، ایتالیایی، فرانسوی یا آلمانی باشند.

این استاد فلسفه با بیان اینکه یکی از بخش‌های عمده کتاب درباره متفکر اسپانیایی ریمون لول است توضیح داد: او اصلیتش اسپانیایی است و اصرار داشته که جنگ‌های صلیبی که اواخر قرن 13 ختم شده باید ادامه می‌یافت و اصرار عجیبی داشته که مسیحیان بر مسلمانان فائق  بیایند و یک تعصب غیر قابل باوری دارد اما با این حال اهمیت دارد چون به زبان لاتینی و محلی خودش کتاب نوشته است. آثارش برای برخی اهمیت دارد چون نحوه روشش خیلی خاص است و روش جدیدی را در به کار بردن کلمات و رابطه آنها با هم به کار برده است.

مجتهدی با بیان اینکه ما معمولا در کلاسهایمان درباره ریمون کم صحبت می‌کنیم گفت: البته او تعصب علیه مسلمانان داشت ولی با وجود تعصب او که انکار ناپذیر است اهمیت تاریخی او در غرب نمی‌توان انکار کرد. او یکی از استادان و مدرسان به نام اروپایی است و در گفتارش نکات بسیاری مهمی‌وجود دارد.

این استاد فلسفه در پایان عنوان کرد: این کتاب جلد دوم کتاب اولم نیست که اسمش فلسفه در قرون وسطی است و مکمل آن است و شاید از این جهت که تخصصی است در دوره کارشناسی نتواند مورد استفاده قرار گیرد چون دانشجویان رشته فلسفه بالاجبار باید از آن استفاده کنند این کتاب در دوره کارشناسی ارشد و دکتری می‌تواند مورد استفاده بیشتری قرار بگیرد. در ضمن از آشنایی غربیها، با سنت‌های فلسفه اسلامی‌ در این کتاب زیاد صحبت شده و این قسمت‌ها می‌تواند مورد تحقیقات جدید و ملموس قرار گیرد به طوری که این کتاب می‌تواند الگویی برای کشورهای لبنان، هند و ... باشد و نکات خیلی مهمتری را بیان کنند.