به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، روستاییان و عشایر نقشی مهم و کلیدی در تولید دارند. آنها برای تامین غذا، امنیت غذایی، سلامت تولید موادغذایی و تولید فرهنگ و آداب و سنن همواره پیشرو بوده‌اند. اهالی روستا و عشایر کشور نه تنها در بخش کشاورزی و دامداری فعالند، بلکه تولیدکننده فرهنگ، آداب و سنن نیز هستند. صنایع‌دستی در روستاها تولید می‌شود و بسیاری از آثار هنری و صنایع‌دستی ره‌آورد روستاها و عشایر است.  15 مهرماه در تقویم ملی کشورمان روز روستا و عشایر نام گرفته است، در این روز یاد می‌کنیم از محمد بهمن‌بیگی، نویسنده بزرگ ایل قشقایی که بنیانگذار آموزش و پرورش عشایری در ایران است و نخستین مرکز تربیت معلم عشایری را بنیان نهاد. او تجربه‌های آموزشی خود را در قالب چند داستان نوشته است. به مناسبت این روز نگاهی داریم به تعدادی از کتاب‌هایی که در حوزه روستا و عشایر چاپ و راهی بازار نشر شده‌اند. اطلاعات این کتاب‌ها برگرفته از تارنمای خانه کتاب و ادبیات ایران در بازه زمانی چند ساله است.



مدارس عشایری ایران در دوره پهلوی
سال نشر: 1401
ناشر: شیرازه
در تاریخ اجتماعی مسائل مختلفی می‌تواند مورد توجه قرار بگیرد از جمله این مسایل آموزش در زمان پهلوی است که کتاب «مدارس عشایری ایران در دوره پهلوی» اثر دکتر الهام ملک‌زاده بر آن تکیه دارد. در تکاپویی که در آستانه به قدرت رسیدن پهلوی اول، برای چاره‌اندیشی توسعه نایافتگی ایران صورت گرفت، ایلات و عشایر ایران در معرض اتهام قرار گرفتند که با مرکزگریزی، تمرد، غارت و ستیزه‌های مداوم ایلی و عشیره‌ای ایران را دچار عقب‌ماندگی کرده‌اند. بنابراین در دوره پهلوی اول بر پایه سه اندیشه دولت‌سازی، ملت‌سازی و مدرن‌سازی اقدام به خط مشی‌گذاری برای ایلات و عشایر کردند و پس از آرام‌سازی و خلع سلاح، اسکان و سلب قدرت از روسای آنان برای ساماندهی فرهنگی ایلات و عشایر چاره‌جویی‌هایی کردند. کتاب «مدارس عشایری ایران در دوره پهلوی» قصد دارد این موضوع را بررسی کند که چه برنامه‌ریزی‌های فرهنگی در دولت پهلوی اول برای ایلات و عشایر انجام گرفته و این برنامه‌ها با چه مقاصدی بوده است؟



کیمیاگر عشایر
سال نشر: 1400
ناشر: انتشارات قشقایی
کتاب «کیمیاگر عشایر» نگاهی دیگرگونه به محمد بهمن‌بیگی تالیف دکتر همایون فرهمند است. این کتاب به فراز و نشیب‌های زندگی و تاثیر اقدامات فاخر فرهنگی محمد بهمن‌بیگی در باسواد کردن عشایر ایران پرداخته است. بهمن‌بیگی، بنیانگذار آموزش عشایری در ایران، از ایل قشقایی در شهرستان فیروزآباد استان فارس بود. وی کارش را از سال ۱۳۳۱ به تنهایی آغاز کرد و در طول ۲۸ سال مدیریت بر اداره آموزش عشایر، بیش از ۱۰ هزار معلم تربیت کرد و موسسات مختلفی از قبیل دبیرستان شبانه‌روزی عشایری شیراز، مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای عشایر دختران و پسران، موسسه تربیت مامای عشایر و مرکز تربیت روستاپزشک و دامپزشک را بنیان گذاشت.
 
فرهمند در بخشی از کتاب «کیمیاگر عشایر» آورده است: بهمن‌بیگی برکه‌ای آرام نبود، اقیانوسی توفانی بود. بهمن‌بیگی ابر سنگین و باران‌زایی می‌نمود که تشنه باریدن بود. می‌خواست جوانه‌ها را برویاند تا دشت‌ها دامن مخملین بپوشند و جنگل‌ها کلاهی از شکوفه سرنهند. می‌خواست تمام دشت‌ها و دامنه‌های مناطق عشایری را غرق گل و سبزه کند. دنبال بهانه‌ای می‌گشت تا با نوشداروی الفبا، بیماری مزمن بیسوادی ایل را درمان کند. در پی فرصتی بود تا لبخند را بر صورت رنجدیده و نا امید فرزندان عشایر بنشاند. می‌خواست در شادی مردم ایل بیشتر از غصه‌هایشان شریک باشد. در پی آن بود تا از غم و غصه مردمی که نان خشک در خون دل می‌زدند، بکاهد.



کوچ عشایر بختیاری
سال نشر: 1400
ناشر: کاشف علم
کتاب «کوچ عشایر بختیاری» تالیف خدامراد کیانپور به آداب و رسوم و زندگی اجتماعی ایل بختیاری می‌پردازد. مولف در پیشگفتار کتاب آورده است؛ زندگی کوچ‌نشینی در قوم بختیاری سابقه دیرینه دارد و به درستی معلوم نیست چه افرادی این نوع زندگی را از چه زمانی و در کجا پیشه کرده‌اند. ولی این را می‌دانیم که این نوع زندگی سابقه‌ای طولانی دارد. هدف از نوشتن این مجموعه ارایه تصویری از اوضاع اقتصادی، سیاسی کوچ‌نشینان و اوضاع اجتماعی و ناملایمات و بحران‌هایی است که در زندگی این مردم به وجود می‌آید. البته در این بررسی همه جوانب زندگی کوچ‌نشینان مانند بررسی فرهنگ آنان، دین و مذهب و اوضاع مادی آنان سخنی به میان نمی‌آید. بلکه سخن از کوچ و طرز زندگی در طبیعت و گذر از ناملایمات آن است. همچنین مسیر کوچ عشایر بختیاری در این مجموعه مورد بررسی قرار می‌گیرد که این قشر سخت‌کوش قوم بختیاری چگونه آداب و سنن نیاکان خود را ارج می‌نهند.



جاذبه‌های فرهنگی عشایر و نقش آن در گردشگری
سال نشر: 1400
ناشر: حله
کتاب «جاذبه‌های فرهنگی عشایر و نقش آن در گردشگری» تالیف فاطمه اصغریان دستنائی به گردشگری روستایی و آداب و رسوم اجتماعی پرداخته است.
 
در پیشگفتار این کتاب با عنوان درآمد می‌خوانیم: توسعه گردشگری در مناطق عشایری، گسترش فرصت‌های شغلی، افزایش درآمد جانبی، حفظ و معرفی فرهنگ و سنت عشایری، توسعه و گسترش کوچ عشایر، کاهش مهاجرت جوانان عشایر به مناطق شهری را به ارمغان می‌آورد و مزایای فرهنگی و زیست‌محیطی نیز به دنبال دارد؛ اما همواره مشکلاتی از قبیل ناشناخته ماندن توانمندی‌های فرهنگی، سنتی، هنری و مناطق ایل راه عشایر برای گردشگران، کمبود سرمایه و منابع برای سرمایه‌گذاری در زمینه گردشگری و مشکلات مالی، ضعف زیرساخت‌ها و امکانات زیربنایی گردشگری و کمبود پیش‌نیازهای لازم در جهت توسعه گردشگری عشایری وجود دارد.
 
جاذبه‌های فرهنگی، سنتی عشایر در توسعه گردشگری استان‌ها هستند و از آن جایی که عشایر پذیرای گردشگران به منطقه خود هستند و توسعه گردشگری آثار مثبتی بر زندگی آنها دارد، می‌توان با انجام مطالعات دقیق توسط کارشناسان خبره در مناطق عشایری کشور برای شناسایی قطب‌های گردشگری عشایری و سازماندهی بهینه فضایی از نظر توریستی و اکوتوریستی در مناطق عشایر چهارمحال و بختیاری در توسعه گردشگری منطقه گام موثری برداشت.



گونه‌شناسی لباس عشایر کرمانج در خراسان شمالی
سال نشر: 1400
ناشر: کتاب اترک
کتاب «گونه‌شناسی لباس عشایر کرمانج در خراسان شمالی» تالیف مهین رامیدگونه‌زاده الاشلو به لباس عشایر کرمانج در خراسان شمالی پرداخته است. لباس‌های محلی خراسان شمالی با داشتن تنوع چشمگیر رنگ و طرح، علاوه بر اینکه پوشش اسلامی و کاملی برای زنان و مردان محسوب می‌شود، به علت اینکه غالباً برگرفته از زیبایی‌های طبیعت و رنگ‌های شاد از بهار هستند، سبب آرامش روحی و روانی استفاده‌کنندگان نیز می‌شود. البسه زنان و دختران کرمانج این استان شامل پنج قسمت یاشار و یا چارقد، کراس، جلیقه و شلیته است.
 
اهداف نویسنده کتاب «گونه‌شناسی لباس عشایر کرمانج در خراسان شمالی» شناسایی و بررسی لباس‌های عشایر خراسان شمالی و بررسی سبک پوشش زنان و عوامل مرتبط با آن است. همچنین به بررسی اثر فرهنگ بر روی نقوش لباس زنان و مردان عشایر کرمانج خراسان شمالی نیز پرداخته است. نویسنده در این کتاب، به لباس محلی کردها در خراسان شمالی و تجزیه و تحلیل تزیینات پوشاک زنان و مردان عشایر کرمانج خراسان شمالی پرداخته است.



رخدادهای دگرگون‌ساز در جامعه ایلی لرستان(جامعه‌شناسی ایلات و عشایر)
سال نشر: 1400
ناشر: پریسک
کتاب «رخدادهای دگرگون‌ساز در جامعه ایلی لرستان» نوشته ابراهیم موسوی‌نژاد است. این اثر گرچه با هدفی سازمانی نوشته شده ولی از این رو که توانسته تحولات برهه مهمی از زندگی جامعه عشایر لرستان را با روش تحقیق علمی بررسی، توصیف و تبیین کند، اثر برجسته‌ای است که نه فقط ارزش تاریخی دارد که فهم عمیق نویسنده را در آن سال‌ها نشان می‌دهد و برای محققان و علاقه‌مندان به تاریخ اجتماعی و توسعه‌ای نظام ایلی لرستان واجد ارزش و اهمیت بالایی است. کتاب «رخدادهای دگرگون‌ساز در جامعه ایلی لرستان» در سال‌های اولیه دهه ۶۰ در نقش معاون و کارشناس اجتماعی سازمان برنامه و بودجه استان و با استفاده از داده‌های میدانی برای شناخت و فهم تحولات و دگرگونی‌های جامعه ایلی نگاشته شده است.
 
در بخشی از کتاب «رخدادهای دگرگون‌ساز در جامعه ایلی لرستان» می‌خوانیم: «تمامی نواحی بین گاماسیاب و سیمره از یک سو و چین بزرگ اشترانکوه و شط کارون از سوی دیگر مسکون از کوچ‌نشین‌هایی است که متعلق به نژاد لرها یا قبایل مختلفی از کردها و کوه‌نشینان لرستان است، از نقطه‌نظر خصایص جسمانی این کوچ‌نشینان جملگی تقریباً به‌هم شبیه‌اند اما از لحاظ زبانشناسی این مناطق به دو بخش کاملاً متمایز تقسیم می‌گردند: بخش واقع در شمال غرب آب دز که در آنجا لهجه رایج به کردی لکی نزدیک است و بخش جنوبی همین رودخانه که در آنجا بومیان به لری و با چند زبان و لهجه مختلف مقاصد خود را بیان می‌دارند... به علاوه به ‌نظر می‌رسد که در لرستان آثار قابل بازشناسی از نژادهای مختلفی که منطقه را اشغال کرده‌اند بر جای مانده باشد. ایلات بسیار متعددند و جمله دارای خصایص جسمانی واحدی نیستند.



عشایر ترکمن و کرد(تاریخ، مناسبات و چالش‌ها)
سال نشر: 1399
ناشر: مختومقلی فراغی
کتاب عشایر ترکمن و کرد(تاریخ، مناسبات و چالش‌ها) تالیف دکتر آراز محمد سارلی است. اساس این کتاب، با موضوع مطالعات منطقه‌ی عشایر مراوه‌تپه شکل گرفت. این موضوع مطالعاتی در سال ۷۲ از طرف اداره کل عشایر شرق مازندران واقع در گنبد کاووس ارائه شد و به اجرا درآمد. این پروژه از جامع‌ترین مطالعات تحقیقاتی مربوط به عشایر کوچنده کرد خراسان به شمار می‌رفت.
 
نویسنده کتاب عشایر ترکمن و کرد(تاریخ، مناسبات و چالش‌ها) در اجرا متوجه این نکته شد که می‌بایست به عشایر ترکمن کوچ‌رو، نیمه کوچ‌رو و یا ساکن منطقه مورد مطالعه نیز بذل توجه گردد. در این کتاب، تاریخچه عشایر ترکمن و کرد مورد بررسی قرار گرفته و از ابتدای کوچ اجباری کردها در عهد شاه‌عباس صفوی به خراسان تاکنون که قریب پنج قرن سپری می‌شود، مورد عنایت بوده است. همچنین، این کتاب به مناسبات تاریخی پروسه کوچ و اسکان، تحلیل وضعیت عشایر کرد و ترکمن نیز پرداخته است.



تکاپوی انگلستان برای تجزیه ایران
سال نشر: 1399
ناشر: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
کتاب «تکاپوی انگلستان برای تجزیه ایران» با عنوان فرعی «با نگاهی به غائله آذربایجان و نهضت عشایر جنوب در بحبوحه جنگ جهانی دوم» تالیف دکتر جواد حق‌گو است.
 
در مقدمه کتاب «تکاپوی انگلستان برای تجزیه ایران» آمده است:  برخی اندیشمندان، منازعات پیش‌آمده میان آمریکا، شوروی و انگلیس برای حل و فصل بحران اشغال ایران در جنگ جهانی دوم را سرآغاز جنگ سرد دانسته‌اند؛ بحرانی که آثار و پیامدهای فراوانی بر روندهای سیاسی تاریخ معاصر ایران داشت. شورش‌های آذربایجان و فارس را باید از مهم‌ترین این پیامدها به ‌شمار آورد.
 
جنگ جهانی دوم را باید سرفصل جدیدی در تاریخ معاصر ایران به ‌شمار آورد. اشغال ایران توسط متفقین و حرکت‌های تجزیه‌طلبانه در برخی از نقاط کشور از جمله آذربایجان، کردستان و فارس، دو پیامد عمده جنگ جهانی دوم در ایران بود. به دلیل ضعف عمده دولت مرکزی، مناسبات ایران در آن دوره زمانی بیش از هر چیز در گرو کشمکش میان قدرت‌های بزرگی چون بریتانیا و روسیه بود. این مساله همزمان با آغاز جنگ جهانی دوم و ورود ناخواسته ایران به جنگ از ابعاد جدیدتری برخوردار شد؛ به گونه‌ای که کشورمان به یکی از کانون‌های اصلی منازعه میان متحدین و متفقین تبدیل شد.

هر چند اشغال ایران توسط متفقین در 3 شهریور 1320 پایانی بر استبداد رضاخانی بود، اما دخالت‌های ناروای متفقین به‌ویژه انگلیس و شوروی، مشکلات و مصائب عدیده‌ای را برای ایران به بار آورد که در نهایت با پیروزی آمریکا به پایان رسید. همزمان با اشغال ایران، دولت‌های اشغالگر همه تلاش خود را برای تحکیم پایه‌های نفوذ خود در ایران به‌کار بستند. دولت انگلیس که از سال‌های پیش امتیاز نفت جنوب را به ‌دست آورده بود بر آن بود که ضمن تثبیت منافع خود در ایران، به گسترش نفوذ خود در منطقه بپردازد.
 
در این کتاب با توجه به نقش‌آفرینی بریتانیا در آن سال‌ها برای تجزیه ایران، نوع کنشگری انگلیس به عنوان متغیر مستقل در برخی از تحولات ایران، به‌ویژه غائله آذربایجان و فارس، بررسی شده است.



جامعه‌شناسی ایلات و عشایر
سال نشر: 1398
ناشر: خانه علوم تربیتی
کتاب «جامعه‌شناسی ایلات و عشایر» تالیف علی‌اکبر مجدی، نسرین عربی و گلی شادکام است که خانه علوم تربیتی چاپ و راهی بازار نشر کرده است. این کتاب به جنبه‌های اجتماعی ایلات و عشایر ایران می‌پردازد.

در بخشی از این کتاب می‌خوانیم: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های عشایر آشنایی کامل با سرزمین‌های کوهستانی، دشت‌ها و گذرگاه‌های صعب‌العبور است. آنها بنا بر شرایط زندگی خویش جغرافیای ایران را با تحریم لمس کرده و در مسیریابی و شناخت گوشه و کنار و اماکن ناشناخته‌تر این نواحی مهارت دارند و این نکته از لحاظ ژئوپولتیک و برنامه‌های استراتژیک بسیار قابل توجه است. به ویژه در زمان‌هایی که کشور عزیزمان از خارج مرزهای خود با تهدید روبرو باشد. روحیه همکاری، انضباط، صبوری و طاقت فراوان در شرایط دشوار، چالاکی و قدرت بدنی به علت زندگی در شرایط طبیعی با هوای سالم و تغذیه طبیعی و سالم، صداقت و پاکی به دلیل دوری از ظواهر دنیوی و پیچیدگی‌های زندگی اجتماعی در شهر و روستا، برخورداری از روحیه جنگجو و غیرتمند و... از جمله مشخصه‌های عشایر است که آنها را بالقوه و بالفعل تبدیل به یکی از باارزش‌ترین سرمایه‌های انسانی کشور می‌کند.