رئیسعلی دلواری از دهکده‌ای به نام دلوار بود. پدرش زائر محمد نام داشت و از طائفه نیامتی آن منطقه از تنگستان بوده و مادرش شاهی نام داشت و از طائفه پولادی قریه باغک تنگستان بود. او تنها یک فرزند به نام بهادر داشت. از ویژگی‌های وی شناخت هدف بر اساس صبغه دینی، وطن‌دوستی، شجاعت و موقعیت‌شناسی بود. رئیسعلی در هنگام جنگ 34 ساله بود. در پی حضور انگلیس در خلیج‌فارس کاکس به عنوان نماینده سیاسی و نظامی انگلیس در بوشهر طی نامه‌ای از شیخ محمدحسین برازجانی خواست تا با سیاست‌های انگلیس همسو شود اما وی جواب داد اهالی تنگستان و دشتستان و دشتی زیر بار ذلت نخواهند رفت.
انگلیس با گرفتن این جواب از شیخ محمدحسین برازجانی و به بهانه تحریک تنگستانی‌ها علیه انگلیس از سوی کنسولگری آلمان این کنسولگری را در بوشهر اشغال کرد و باعث شد رئیسعلی دلواری نایب کنسول انگلیس را به قتل برساند.
مجموعه این اتفاقات موجب شد که انگلیسی‌ها در هشتم اوت 1915 م بوشهر را اشغال کنند. اما رئیسعلی دلواری با حمله به مواضع انگلیسی‌ها مانع از انجام برنامه‌های آنان می‌شد. انگلیس که دشمن سرسخت خود را رئیسعلی می‌دانست تصمیم گرفتند زادگاه رئیسعلی را اشغال کنند تا مانعی به نام رئیسعلی را از جلوی خود بردارند. سرانجام در دوم شوال 1333 ه.ق انگلیس به منظور نابودی رئیسعلی دلواری دلوار را اشغال می‌کنند.
روستای دلوار مورد بمباران قرار می‌گیرد، بین طرفین جنگ درمی‌گیرد و فرمانده عملیات انگلیسی‌ها کشته می‌شود و هم انگلیسی‌ها نیروهای خود را به اشتباه بمباران می‌کنند و منجر به شکست انگلیسی‌ها می‌شود و تنگستانی‌ها در جنگی نابرابر فاتح این نبرد می‌شوند.
پس از آن رئیسعلی به شبیخون‌های خود علیه انگلیسی‌ها ادامه می‌دهد تا سرانجام رئیسعلی دلواری در شب سوم سپتامبر 1915 م / روز 26 شوال 1333 ه.ق / 12 شهریور 1294 ه.ش در جریان حمله به نیروهای انگلیسی در محلی به نام تنگک به شهادت می‌رسد.
پس از آن سریالی به نام دلیران تنگستان ساخته شد. تا قیام تنگستان به رهبری رئیسعلی دلواری را معرفی کند و مورخین دست به تالیف کتب درباره رئیسعلی دلواری و قیام تنگستان زدند اما زوایایی از این قیام دیده نشد از جمله ادامه مبارزه با انگلیس از سوی خوانین وطن‌دوست. یکی از خوانین وطن‌دوست که از مبارزان بود و بعد رئیسعلی دلواری رهبری تنگستانی‌ها در کنار دشتی‌ها دشتستانی‌ها و چاه‌کوتاهی‌ها را در مقابل انگلیس بر عهده گرفت زائر خضرخان تنگستانی بود. زائر خضرخان زاده روستای باغک تنگستان بود و مرکز ضابطی او اهرم تنگستان بود. خرج و مخارج اردوی مجاهدین بیشتر بر عهده خان تنگستان بود. وی علاوه بر اینکه دشمنی خود با انگلیس را در سال 1289 ه.ش نشان داده بود و در کنار دیگر خوانین وطن‌پرست علیه انگلیس برخاسته بود، با رئیسعلی دلواری نیز قرابت داشت. مستر چیک، نماینده وقت دولت بریتانیا در بوشهر در یادداشت‌های خود می‌نویسد: شیخ حسین خان و زائر خضر خان در ملاقاتشان با رئیسعلی به او قول حمایت بی دریغ داده‌اند.
زائر خضرخان تنگستانی در کنار دیگر مبارزان مانند شیخ حسین خان چاه‌کوتاهی و خالو حسین دشتی به مبارزه خود علیه بریتانیا ادامه دادند. ادامه جنگ با انگلیس به خونخواهی رئیسعلی دلواری منجر به نبردی در منطقه کوه کُزی نزدیک بوشهر شد.
این نبرد سخت‌ترین نبرد در زمان قیام تنگستان علیه بریتانیا بوده است. زائر خضر خان تنگستانی و خوانین مبارز نیروهای خود را به کوه کزیی گسیل می‌دارند و صبحگاهان در آنجا سنگر می‌گیرند، نیروهای انگلیس که تعداد آنها زیاد بوده است بر مبارزین حمله می‌کنند و با عداوت زیاد بر مبارزین یورش می‌برند. این نبرد تا ظهر ادامه پیدا می‌کند. هوا بسیار گرم بوده و در این نبرد نابرابر عرصه بر مبارزین تنگ می‌شود و عده‌ای از آنها به علت شدت گرما و تشنگی تلف می‌شوند و عده‌ای دیگر بر اثر عدوات دشمن به شهادت می‌رسند و عده‌ای مانند خالو حسین دشتی که از فرماندهان بوده است و زائر حسین فولادی که خواهرزاده زائر خضر خان بوده به اسارت در می‌آیند و رئیس عباس تنگستانی، برادرخانم زائر خضر خان شهید می‌شود.
این نبرد نابرابر باعث نشد که زائر خضرخان تنگستانی دست از مبارزه بردارد. اخبار شهادت رئیسعلی دلواری و دیگر مبارزان باعث شد آزادی‌خواهان در شیراز به هیجان بیایند و سرکنسول انگلیس در شیراز و چند تن دیگر را به اسارت در بیاورند و به اهرم بفرستند. این بار سرکنسول یک کشور قدرتمند مانند بریتانیا در دست خان یک منطقه کوچک اسیر بود. دار و ندار زائر خضر خان در برابر این امپراطوری یک دژ خشتی و عده‌ای تفنگ چی بود. برای اکونور این اسارت خفت بار بود. این خفت باعث شد که انگلیسی‌ها بخواهند به مقر زائرخضر خان تنگستانی حمله کنند اما این جرات را هم نداشتند لذا شروطی بین طرفین منعقد شد و اسرای طرفین رد و بدل شدند. کینه خان تنگستان در دل انگلیسی‌ها ماند. نمی‌پذیرفتند که کسی مانند زائرخضرخان آنها را ذلیل کرده باشد. لذا در مهر ماه 1297 ه.ش و اردیبهشت ماه 1298 ه.ش به روستای باغک تنگستان زادگاه خان مبارز تنگستان حمله بردند و مردم آن دیار را از دم گلوله گذراندند.
باید در تاریخ دیده شود کسانی در قیام تنگستان جان و مال خود را در راه مبارزه گذاشتند و امپراطوری بریتانیا را ذلیل کردند، اینها نکاتی است که دیده نشده است. کینه زائرخضرخان در دل انگلیسی‌ها تا حدی بود که به اهرم مقر زائر خضرخان نیز حمله کردند و اهالی اهرم را آواره کوه و بیابان کردند اما زائرخضر خان در برابر انگلیس تسلیم نشد. بریتانیا وی را از خانی تنگستان عزل کرد و کسی دیگر را به ضابطی تنگستان نشاند تا نفرت خود را از وی اعلام کند. ایستادگی مبارزان به فرماندهی زائرخضر خان جواب داد و انگلیس بوشهر را تخلیه کرد اما کسانی را اجیر کرد تا او را مانند رئیسعلی دلواری از سر راه بردارد. سرانجام خان تنگستان پس از مبارزه نفسگیر با استعمار در فروردین 1301 ه.ش همراه فرزندش سام در کلات اهرم کشته شد.
منابع :
سیری در زندگی زائرخضرخان تنگستانی (سیدمحمدجواد حسینی)
بوشهر 2 قرن مقاومت (سیدقاسم یاحسینی)
نظر شما