سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) _ علیرضا خلیل‌زاده: واژه موسیقی در واقع یک واژه از زبان عربی است که به ایران و زبان فارسی راه یافته و تلفظ درست آن در عربی «موسیقا» است همانند «عیسی»، «موسی»، «طوبی» و حتی املای «موسیقا» تاحدودی در متون عربی رواج دارد، ریشه اصلی واژه از زبان یونانی و برگرفته از واژه ‎(Mousika) μουσική و مشتق از واژه Μοῦσαι است. براساس مدارک موجود، واژه «موسیقی» و هم‌خانواده‌های آن در «مفاتیح العلوم» خوارزمی و رسالهٔ موسیقی اخوان الصفاء دیده می‌شود که هر دو متعلق به قرن چهارم هجری قمری هستند.

قبل از ورود اسلام به ایران، در زبان فارسی به جای «موسیقی» از «خُنیا» و به جای «موسیقی‌دان» یا «مُطرِب» از «خُنیاگر» استفاده می‌شد که با واژگانی نظیر «خونیاک» در پارسی میانه و «هونواک» در اوستایی نیز از آن یاد شده‌است. همچنین واژه‌هایی نظیر «گوسان»، «کوسان» و «رامشگر» نیز برای موسیقی‌دان و خواننده به کار می‌رود. در این متن تلاش می‌کنیم تا بهترین آثار حوزه موسیقیایی که به زبان فارسی نگاشته شده است را بررسی کنیم تا برای خرید در نمایشگاه کتاب ۱۴۰۲ به دوستداران هنر پیشنهاد دهیم.

کتاب «تئوری بنیادی موسیقی» از پرویز منصوری

پرویز منصوری، موسیقیدان ایرانی متولد همدان یکی از موسیقیدانان ارزشمند ایرانی است. او سال ۱۳۰۳ در همدان به دنیا آمد. دوران مدرسه را در تهران گذراند و بعدها به هنرستان عالی موسیقی رفت و پیش بزرگان زمان خودش یادگیری را شروع کرد. منصوری چند سال بعد برای ادامه‌ی تحصیل در حوزه‌ی آهنگسازی به اتریش رفت و نزد بزرگترین آهنگسازان زمان خودش آموزش دید. او چند سالی در ایران فعالیت می‌کرد و پس از انقلاب اسلامی دوباره به اتریش بازگشت. او کتاب تئوری موسیقی بنیادی را در سال ۱۳۷۰ نوشت و انتشارات چاووش آن را در ایران منتشر کرد. تئوری بنیادی موسیقی یکی از بهترین کتابهای این حوزه است و از زمان نگارش تاکنون بیش از چهل بار تجدید چاپ شده است. این کتاب در سال ۷۱ عنوان کتاب برگزیده سال ایران را هم از آن خود کرد.

کتاب «تئوری بنیادی موسیقی» بیش از سیصد صفحه است و بسیاری از مطالبی که باید درباره‌ی موسیقی کلاسیک و قواعد آن بدانید در آن گنجانده شده است. این کتاب می‌تواند نگاه حرفه‌ای به موسیقی را در فرد ایجاد کند. اگر می‌خواهید ریشه‌های موسیقی را هرچه بهتر بشناسید این کتاب یک انتخاب فوق‌العاده است.

کتاب «تئوری موسیقی» مصطفی کمال پورتراب

مصطفی پورتراب را به‌عنوان یکی از بزرگان آهنگسازی ایران می‌شناسند. او متخصص سازهایی مانند فاگوت، تا و ویولن بود و این سازها را از بزرگترین استادان زمان خودش یاد گرفت. پورتراب تئوری موسیقی را هم به‌خوبی آموخته بود و چند سال مدیر هنرستان موسیقی ایران شد. او چهره ماندگار موسیقی ایران هم هست. از او چندین کتاب تألیفی و چندین اثر ترجمه شده در حوزه‌ی موسیقی باقی‌مانده است که هرکدام در پیشبرد موسیقی در ایران مؤثر بوده‌اند.

مشهورترین اثر مصطفی پورتراب کتاب «تئوری موسیقی» از اوست که اولین با در سال ۱۳۴۵ منتشر شد و یکی از منابع درسی در هنرستان عالی موسیقی ملی بود. سال‌ها بعد او این کتاب را اصلاح کرد و اطلاعات بیشتری را به آن افزود. افراد زیادی معتقدند این کتاب بهترین گزینه برای یادگیری الفبای موسیقی است. تئوری موسیقی تا زمان درگذشت نویسنده در سال ۱۳۹۵ بیش از ۵۰ بار تجدید چاپ شده بود.

کتاب «ردیف عبدالله میرزا» اثر داریوش طلایی

یکی از مشهورترین نوازندگان ایرانی در عهده قاجار میرزا عبدالله فراهانی است که در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه می‌زیست. ساز تخصصی او تار و سه‌تار بود و شاگردان بی‌شماری داشت. میرزا عبدالله مبدع ردیفی است که به نام ردیف عبدالله میرزا شناخته می‌شود. نورعلی برومند از شاگردان او راوی این ردیف است. داریوش طلایی در کتاب ردیف عبدالله میرزا این روایت را روی کاغذ آورده است. «ردیف عبدالله میرزا» یکی از بهترین کتاب‌ها برای شناخت فرم موسیقی ایرانی است و دانستن اطلاعات آن برای کسی که می‌خواهد به طور تخصصی در این حوزه کار کند ضروری است.

کتاب «تئوری موسیقی» اثر کلنل علینقی وزیری

علینقی وزیری به‌عنوان اولین ایرانی‌ای که موسیقی را به شکل آکادمیک، در فرانسه و آلمان یاد گرفت شناخته می‌شود. او از پیشگامان آهنگ‌سازی در ایران است و توانست موسیقی سنتی ایرانی را متحول کند. وزیری بین سال‌های ۱۲۶۵ تا ۱۳۵۸ زندگی می‌کرد و به‌خاطر ابداع علامات موسیقی عرضی سری و کرن شناخته می‌شود.

کلنل وزیری استاد بسیاری از استادان موسیقی ایران از جمله ابوالحسن صبا و حشمت سنجری بود و چندین اثر مختلف هم در این حوزه تألیف کرده است. کتاب تئوری موسیقی یا موسیقی نظری، مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین اثر این نویسنده است که در آن به تئوری موسیقی ایرانی و همچنین موسیقی کلاسیک پرداخته شده است. با اینکه تقریباً صدسال از اولین انتشار این کتاب می‌گذرد همچنان ارزش و اعتبار ستودنی‌ای دارد و آن را اولین کتابی می‌دانند که درباره‌ی نظریه‌ی موسیقی ایران صحبت کرده است. این کتاب تقریباً ۴۰۰ صفحه است و سه موضوع قواعد نت، موسیقی ایرانی و موسیقی غربی به شکل جداگانه در آن بررسی شده‌اند.

کتاب «پرورده با عشق» اثر شینجی سوزوکی

شینجی سوزوکی، موسیقی دان بزرگ قرن نوزدهم و مبدع روش سوزوکی در آموزش موسیقی است. او علاوه بر موسیقی‌دان به‌عنوان فیلسوف و معلم اثرگذار هم شناخته می‌شود. پدر او ویولن ساز بود و همین زندگی شینجی را با موسیقی عجین کرد و باعث شد بعدها سر از برلین در بیاورند و کنار بزرگترین اساتید این شهر هم چیزهای زیادی بیاموزد. شینجی سوزوکی افتخارات زیادی از جمله چندین دکترای افتخاری موسیقی از نقاط مختلف جهان و نامزدی جایزه جهانی صلح را در کارنامه دارد. آکادمی موسیقی او در ژاپن شهرت جهانی دارد و نوازندگان شناخته شده‌ای در آن تربیت شده‌اند.

مهم‌ترین کتابی که از این نویسنده و موسیقی دان مشهور به‌جامانده است کتاب پرورده با عشق است. این کتاب بیش از آنکه درباره‌ی موسیقی باشد درباره‌ی معلمی و روش تدریس است. سوزوکی در این کتاب از تجربیاتش به‌عنوان یک معلم در مسیر پروراندن شاگردانش گفته است، چه آن‌هایی که از روز اول استعدادی ذاتی از خود نشان داده‌اند و چه آن‌هایی که به ممارست بیشتری برای رسیدن به نتیجه نیاز داشته‌اند. او مبدع روشی نو در تدریس است و در این کتاب می‌توانید آن را با تمام وجود احساس کنید.

«مبانی نظری موسیقی ایرانی» اثر جمعی از نویسندگان

یکی از کتاب‌های مهمی که در سال‌های اخیر در حوزه‌ی موسیقی منتشر شده است، مبانی نظری موسیقی ایرانی است که به کوشش جمعی از متخصصان موسیقی مانند حسین علیزاده، هومان اسعدی، مینا افتاده، علی بیانی، مصطفی کمال پورتراب و ساسان فاطمی نوشته شده است. علیزاده از موسیقی‌دانان، پژوهشگران و نوازندگان چیره‌دست ایرانی است که در سطح جهان شناخته می‌شود، هومان اسعدی دیگر نویسنده‌ی این کتاب از پژوهشگران شناخته‌شده‌ی ایرانی و ثبت‌کننده‌ی ردیف موسیقی ایرانی در یونسکو است و مصطفی پورتراب هم یکی از شناخته‌شده‌ترین آهنگسازان ایرانی و نویسنده کتاب تئوری موسیقی است. مطالب کتاب مبانی نظری موسیقی ایرانی از گردهمایی و هم‌اندیشی این افراد و سایر نویسندگانی که نامشان در بالا آمد نوشته شده و به یکی از منابع ارزشمند موسیقی کلاسیک در ایران تبدیل شده است. نگارش این کتاب چیزی حدود یک سال به طول انجامید.

کتاب «هارمونی» اثر والتر پیستون

والتر پیستون یکی از آهنگسازان بزرگ قرن بیستم است. این موسیقیدان آمریکایی برنده‌ی جایزه‌هایی مانند جایزه پولیتزر در موسیقی و جایزه‌ی گوگنهایم است و سال‌ها به‌عنوان رهبر اکستر ایالات متحده آمریکا فعالیت می‌کرد. ویولن و پیانو سازهای تخصصی این موسیقیدان تحصیل‌کرده‌ی هاروارد بودند.

کتاب «هارمونی» از این نویسنده اولین‌بار سال ۱۹۴۱ منتشر شد. این کتاب آموزشی سال‌هاست در سراسر جهان چاپ می‌شود و تا امروز چندین بار از سوی نویسنده و پس از آن سایر متخصصان بازنگری شده است. در آخرین بازبینی این کتاب، مطالبی حذف و اضافه شده‌اند که این کتاب را به یکی از مراجع مهم موسیقی تبدیل کرده است. در این کتاب درباره‌ی هارمونی‌های قرن هجدهم و نوزدهم و چگونگی به‌کارگیری آن‌ها صحبت شده است و تمرین‌های کارآمدی هم طراحی شده‌اند که می‌توانند مهارت خواننده را تا حد زیادی افزایش دهند.

«سرگذشت موسیقی راک»، تحول فرهنگی به لحاظ زیبایی‌شناسی و عناصر اجتماعی اثر پیتر ویک

پیتر ویک موسیقیدان آلمانی است که به‌عنوان استاد دانشگاه هامبولت در برلین فعالیت می‌کند. او مدرک دکترایش را در زمینه زیبایی‌شناسی و جامعه‌شناسی موسیقی راک دریافت کرد و سال‌ها در کانادا پژوهش می‌کرد. او همچنان گاهی در ارکستر سمفونیک برلین به‌عنوان نوازنده ظاهر می‌شود.

یکی از آثار شناخته‌شده‌ی ویک کتاب «سرگذشت موسیقی راک» است که انتشارات دانشگاه کمبریج آن را منتشر کرده است. در این کتاب جالب و خواندنی پیتر ویک نگاهی بسیار جدی به موزیک راک که در دسته‌ی موزیک‌های عامه‌پسند قرار می‌گیرد انداخته و از اثرات آن سخن گفته است. او از الویس پریسلی و بیتلز شروع می‌کند و تا امروز پیش می‌آید. این کتاب برای دانشجویان تاریخ موسیقی، پژوهشگران فرهنگ عامه و فعالان حوزه‌های مطالعات رسانه‌ای کتاب بسیار مهمی است.