سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - رضا حاجی‌آبادی، مدیر انتشارات هزاره ققنوس و دانشجوی دکتری تخصصی مدیریت ارتباطات جمعی: این یادداشت به بررسی نقش دولت‌ها در ترویج فرهنگ خود از طریق ادبیات و ارتباطات بین‌المللی می‌پردازد. هرچند تمرکز اغلب کشورهای پیشرو در این زمینه بر چهار سیاست حمایتی کلیدی زیر استوار است اما در این سلسله مقالات بیشتر بر موضوع کمک هزینه‌های ترجمه و چاپ (گرنت) تاکید شده است.

دولت‌ها معمولاً از طریق چهار سیاست زیر به ترویج فرهنگ خودی می‌پردازند.

۱. برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب

۲. اعطای کمک‌هزینه‌های ترجمه و چاپ (گرنت)

۳. اعطای فلوشیپ به ناشران و آژانس‌های ادبی

۴. برگزاری جوایز، کنفرانس‌های ادبی و نیز کارگاه‌های ترجمه

هرچند تمرکز اغلب کشورهای پیشرو برای ترویج فرهنگ خودی بر چهار سیاست حمایتی کلیدی پیش‌گفته استوار است اما در این مقاله بیشتر به بخش کمک‌هزینه‌های ترجمه و چاپ تاکید خواهد شد.

قبل از هرچیز بهتر است تعریف مختصری از این چهار سیاست حمایتی ارایه شود.

۱. برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب:

نمایشگاه‌های کتاب فرصتی برای نویسندگان، ناشران و خوانندگان برای گرد هم آمدن و به اشتراک گذاشتن ایده‌ها و تجربیات خود فراهم می‌کنند.

۲. اعطای کمک‌هزینه‌های ترجمه و چاپ:

کمک‌هزینه‌های ترجمه یا همان گرنت به ناشران کمک می‌کند تا کتاب‌های خود را به زبان‌های دیگر ترجمه و به خوانندگان بیشتری در سراسر جهان دسترسی پیدا کنند.

۳. اعطای فلوشیپ به ناشران و آژانس‌های ادبی:

کنفرانس‌ها و فلوشیپ‌ها فرصتی برای ناشران و آژانس‌های ادبی برای یادگیری درباره بازارهای جدید و ایجاد شبکه با همکاران خود در سراسر جهان فراهم می‌کنند.

۴. برگزاری جوایز و کنفرانس‌های ادبی و نیز کارگاه‌های ترجمه:

یکی دیگر از روش‌های ترویج فرهنگ از طریق ارتباطات بین‌المللی برگزاری رویداهای ادبی و جوایز خاص آن با حضور چهره‌های شاخص حوزه ادبیات و حتی سلبریتی‌های دیگر حوزه‌ها مثل سینما است؛ همچنین برگزاری کارگاه‌های ترجمه نیز بخشی از این سیاست‌های فرهنگی برای توسعه فرهنگ خودی از طریق ارتباطات بین‌المللی است.

نمونه‌هایی از حمایت دولت‌ها برای ترویج بین‌المللی فرهنگ خودی

در اینجا به نمونه‌های بارز و مشخصی از سیاست‌های حمایتی در کشورهای مختلف اشاره خواهیم کرد.

الف: نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب

۱- نمایشگاه کتاب فرانکفورت

۲- نمایشگاه کتاب بلونیا

۳- نمایشگاه کتاب پکن

۴- نمایشگاه کتاب تهران

ب: برنامه‌های کمک‌هزینه ترجمه و چاپ

۱- برنامه تدای وزارت فرهنگ ترکیه

۲- برنامه گرنت کره جنوبی

۳- برنامه کنفرانس ناشران شارجه امارات

۴- برنامه گرنت ایران

ج: برنامه‌های فلوشیپ ناشران

۱- فلوشیپ استانبول

۲- فلوشیپ کره جنوبی

۳- کنفرانس ناشران شارجه

۴- فلوشیپ قزاقستان

د: برگزاری جوایز ادبی و کارگاه‌های ترجمه

۱- جایزه کتاب شارجه

۲- کارگاه‌های ترجمه کره جنوبی

۳- جوایز حق چاپ استانبول

۴- جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران

نمایشگاه کتاب فرانکفورت:

نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت مهمترین رویداد فرهنگی بین‌المللی در حوزه بازار و اقتصاد نشر جهانی است. سال گذشته و در هفتاد و پنچمین دوره، حدود ۴۰۰۰ غرفه‌دار از ۹۵ کشور دنیا در این نمایشگاه حضور داشتند.

هفتادوششمین دوره نمایشگاه کتاب فرانکفورت از ۲۵ تا ۲۹ مهرماه ۱۴۰۳(۱۶ تا ۲۰ اکتبر ۲۰۲۴) برگزار خواهد شد.

نمایشگاه کتاب بلونیا:

قدمت این نمایشگاه به سال ۱۹۶۳ میلادی می‌رسد و از آن زمان تاکنون به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای کتاب کودک در جهان شناخته می‌شود. این نمایشگاه هرساله در شهر بولونیای ایتالیا، به مدت چهار روز برگزار می‌شود. در شصت و یکمین دوره نمایشگاه در سال ۲۰۲۴، حدود ۱۵۰۰ غرفه دار از ۱۰۰ کشور و منطقه حضور داشتند. شصت و دومین دوره این نمایشگاه از ۱۱ فروردین تا ۱۵ فروردین ۱۴۰۴( یک تا سه آپریل ۲۰۲۵) برگزار خواهد شد.

نمایشگاه کتاب پکن:

نمایشگاه بین‌المللی کتاب پکن (BIBF) سال ۱۹۸۶ میلادی تاسیس شد و از آن زمان تاکنون ۳۴ دوره برگزار شده است. این نمایشگاه با حدود ۸۰۰ هزار بازدیدکننده به‌عنوان دومین نمایشگاه بزرگ کتاب در جهان، تاثیرگذارترین سکوی نمایشگاه کتاب در چین و بین‌المللی‌ترین نمایشگاه کتاب در آسیا تبدیل شده است. نمایشگاه بین‌المللی کتاب پکن هرساله بیش از ۲ هزار و ۶۰۰ غرفه‌دار از بیش از ۱۰۰ کشور و منطقه را به خود جذب می‌کند. آخرین دوره این نمایشگاه از ۳۰ خرداد تا ۳ تیر ۱۴۰۳( ۱۹ تا ۲۳ جون ۲۰۲۴) برگزار شد.

نمایشگاه کتاب تهران:

نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران سال ۱۳۶۴ تاسیس شد و از آن زمان تاکنون به‌عنوان یکی از بزرگترین رویدادهای فرهنگی ایران و منطقه خاورمیانه شناخته می‌شود. این نمایشگاه هرساله در اواسط اردیبهشت‌ماه در مصلای امام خمینی تهران برگزار می‌شود.

سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با شعار «بخوانیم و بسازیم» از ۱۹ تا ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۳ در مصلای امام خمینی برگزار شد. در این دوره ۱۶۰۰ ناشر داخلی و ۲۵۰ ناشر خارجی از ۶۲ کشور جهان حضور داشتند.

برنامه‌های کمک‌هزینه ترجمه و چاپ:

برنامه گرنت یا کمک‌هزینه ترجمه، ابتکاری است که توسط وزارتخانه‌های فرهنگ کشورهای مختلف برای حمایت از ترجمه آثار آن کشور به زبان‌های دیگر اجرا می‌شود. هدف این برنامه‌ها ترویج فرهنگ و ادبیات ملی، افزایش تعاملات فرهنگی بین‌المللی و گسترش دسترسی مخاطبان سراسر جهان به گنجینه‌های فرهنگی هر کشور است.

برنامه‌های گرنت نقش مهمی در حمایت از صنعت نشر و ترجمه ایفا می‌کنند. این برنامه‌ها به ناشران و مترجمان کمک می‌کنند تا با خیالی آسوده‌تر به ترجمه آثار فاخر فرهنگی بپردازند و آثار خود را به مخاطبان بین‌المللی معرفی کنند.

برنامه گرنت با از بین بردن موانع زبانی و فرهنگی، به تبادل دانش و تجربیات بین ملت‌ها کمک می‌کند و در ایجاد جهانی صلح‌آمیزتر و بافرهنگ‌تر نقش‌آفرین است.

چند نمونه از برنامه‌های گرنت در کشورهای مختلف عبارتند از:

۱- برنامه تدای وزارت فرهنگ ترکیه

۲- برنامه گرنت کره جنوبی

۳- برنامه کنفرانس ناشران شارجه امارات

۴- برنامه گرنت ایران

برنامه تدای وزارت فرهنگ ترکیه

TEDA یک برنامه کمک‌هزینه است که به منظور انتشار مطالب ادبیات ترکیه و همچنین آثار هنری و فرهنگ ترکیه به زبان‌های غیر زبان ترکی ترغیب شده است. وزارت فرهنگ و گردشگری جمهوری ترکیه این برنامه را برای ترجمه و نشر ارائه می‌دهد، انگیزه‌ای برای ناشران خارج از کشور که مایل به چاپ ادبیات ترکیه هستند و در زمینه هنر و فرهنگ ترکیه به زبان‌های خارجی مشغول به کار است.

برنامه TEDA که سال ۲۰۰۵ آغاز شد، به خوانندگان خارجی اجازه می‌دهد تا به ادبیات ترکیه دسترسی پیدا کنند و همچنین فرصتی برای خواندن درباره ثروت فرهنگی گسترده ترکیه در زبان‌های مربوطه خود داشته باشند. به این ترتیب، برنامه کتاب‌های نویسندگان ترکیه را در بازار کتاب جهانی افزایش می‌دهد.

این برنامه تاکنون ۳.۸۷۸ عنوان کتاب ترکی را به کمک ۸۶۸ ناشر از ۸۹ کشور دنیا به ۶۳ زبان بین‌المللی ترجمه کند.

برنامه گرنت کره جنوبی

وزارت فرهنگ، ورزش و گردشگری کره جنوبی با هدف ترویج فرهنگ و ادبیات این کشور در سطح بین‌المللی، برنامه‌ای با عنوان «برنامه گرنت ترجمه کره‌ای» را اجرا می‌کند. این برنامه از ناشران و مترجمان خارجی برای ترجمه و انتشار آثار کره‌ای به زبان‌های دیگر حمایت مالی می‌کند. این برنامه از سال ۲۰۰۹ آغاز شده و تاکنون به موفقیت‌های قابل توجهی دست یافته است. تاکنون بیش از ۳ هزار اثر کره‌ای با حمایت این برنامه به بیش از ۴۰ زبان ترجمه شده است.

برای نمونه رمان «رستوران گیاهخوار» اثر هان کانگ به بیش از ۲۰ زبان ترجمه شده و جایزه بوکر من ۲۰۱۸ را نیز کسب کرده است.

برنامه کنفرانس ناشران شارجه امارات SIBF

برنامه کمک‌هزینه ترجمه شارجه SIBF ابتکاری است که از سال ۲۰۱۱ توسط اداره فرهنگ و اطلاع‌رسانی شارجه در امارات متحده عربی با هدف حمایت از ترجمه کتاب‌های عربی به زبان‌های دیگر اجرا می‌شود. این برنامه که در حاشیه نمایشگاه کتاب شارجه (نمایشگاهی که تلاش دارد به نمایشگاه کتاب بلونیا شبیه شود) برگزار می‌شود به ناشران و مترجمان سراسر جهان کمک مالی می‌کند تا آثار فاخر ادبیات عربی را به زبان‌های مختلف ترجمه و منتشر کنند. ارزش کمک‌هزینه تا ۴ هزار دلار برای عنوان‌های عمومی و تا هزار و ۵۰۰ دلار برای کتاب‌های کودکان بسته به تعداد کلمات متغیر است.

برنامه‌های فلوشیپ ناشران

برنامه فلوشیپ ناشران و آژانس‌های ادبی، ابتکاری از سوی وزارت فرهنگ برخی کشورها است که با هدف ایجاد پل ارتباطی بین ناشران و آژانس‌های ادبی از سراسر جهان و تسهیل تبادل رایت و ترجمه آثار برگزار می‌شود. در این برنامه، تعدادی از ناشران و آژانس‌های ادبی منتخب، با حمایت مالی دولت برگزارکننده، به مدت چند روز در یک مکان گرد هم می‌آیند و در جلسات، کارگاه‌ها و رویدادهای مختلف با یکدیگر دیدار و گفت‌وگو می‌کنند.

ایجاد شبکه‌های بین‌المللی؛ تبادل رایت؛ آشنایی با بازارهای جدید و به‌روزرسانی دانش تنها بخشی از اهداف برگزاری چنین رویداهایی است. ایجاد فرصت‌های جدید برای ناشران و آژانس‌های ادبی و نیز تقویت صنعت نشر کشور برگزارکننده می‌تواند از مزایای دیگر برگزاری فلوشیپ ناشران باشد.

یکی از نمونه‌های موفق برنامه فلوشیپ، فلوشیپ ناشران جهان است که توسط وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه برگزار می‌شود. این برنامه هرساله با حضور ناشران و آژانس‌های ادبی از بیش از ۵۰ کشور جهان برگزار می‌شود و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای صنعت نشر در منطقه شناخته می‌شود. نمونه‌های دیگر عبارتند از:

۱- فلوشیپ استانبول

۲- فلوشیپ کره جنوبی

۳- کنفرانس ناشران شارجه

۴- فلوشیپ قزاقستان

۵- برنامه فلوشیپ بین‌المللی ایالت سلانگور مالزی

برنامه فلوشیپ استانبول

برنامه فلوشیپ (بورسیه) استانبول هدف تشویق ناشران از کشورهای مختلف برای انجام تجارت در ترکیه و کشف بازارهای جدید توسط انجمن چاپ و انتشارات ترکیه، انجمن صدور مجوز و با حمایت وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه همه ساله در شهر استانبول برگزار می‌شود. این رویداد فرهنگی ادبی را می‌توان بزرگ‌ترین گردهمایی ناشران و آژانس‌های ادبی جهان دانست که همه ساله در شهر استانبول ترکیه برگزار می‌شود.

در طول هشت دوره گذشته، این رویداد بیش از ۱۵۷۰ ناشر از ۹۰ کشور در این همایش جهانی شرکت کردند که این حضورها منجر به بیش از ۱۵۰۰۰ جلسه دوجانبه و ۱۰۰۰۰ قرارداد اولیه حق چاپ شده است.

در نهمین دوره این رویداد که روزهای ۵ تا ۸ مارس ۲۰۲۴(۱۵ تا ۱۷ اسفند ۱۴۰۱) در محل کتابخانه رمی شهر استانبول برگزارشد، بیش از ۱۰۰۰ ناشر و آژانس ادبی از ۹۳ کشور جهان درخواست حضور دادند.

برنامه فلوشیپ کره جنوبی

فلوشیپ (بورسیه) کره جنوبی یکی از برنامه‌های حمایتی موج ادبیات کره ای KLWAVE(Korean Literature Wave) است که توسط وزرات فرهنگ آن کشور برنامه‌ریزی شده است. هدف این فلوشیپ ایجاد شبکه‌های حرفه‌ای و گسترش مخاطبان جهانی برای ادبیات کره است. آنها هر ساله حدود ۳۰ نفر از ناشران برجسته بین‌المللی، آژانس‌های ادبی و مجلات ادبی را برای دیدارهای حضوری با نویسندگان و ناشران کره‌ای به سئول دعوت می‌کنند. برخی اهداف این فلوشیپ عبارتند از:

• ارائه اطلاعات انحصاری در مورد ادبیات کره‌ای و جلسات انفرادی با ناشران برجسته کره‌ای و عوامل آن‌ها

• ارائه مطالب معرفی ناشران و کتاب‌های اصلی کره‌ای (به زبان انگلیسی)

• فرصت‌های شبکه‌سازی

• بازدید از جشنواره بین‌المللی نویسندگان سئول (SIWF )

شایان ذکر است برگزار کنندگان بلیط رفت و برگشت هواپیما (اقتصادی)، محل اقامت و روزانه را تامین می کنند.

کنفرانس ناشران شارجه

کنفرانس ناشران نمایشگاه بین‌المللی کتاب شارجه (SIBF ) که توسط سازمان کتاب شارجهSBA) ) برگزار می‌شود، تا کنون سیزده دوره آن برگزار شده است. این برنامه همه ساله و پیش از برگزاری نمایشگاه بزرگ کتاب کودک شارجه در این شهر کشور امارات متحده عربی اجرا می‌شود. در دوره سیزدهم این رویداد حدود ۳۰۰ ناشر و آژانس ادبی از ۱۰۱ کشور دنیا شرکت داشتند.

این رویداد معتبر به عنوان یک گردهمایی جهانی برتر برای ناشران، توزیع کنندگان و کارشناسان کتاب عمل می‌کند. این پلتفرمی را برای بحث‌های عمیق در مورد آخرین پیشرفت‌ها و چالش‌های صنعت نشر فراهم می‌کند. شرکت‌کنندگان می‌توانند انتظار داشته باشند که با گروهی متشخص از سخنرانان و کارشناسان که طیف گسترده‌ای از موضوعات، از جمله بازاریابی، صدور مجوز، فروش و تدارکات را پوشش می‌دهند، تعامل داشته باشند.

در این کنفرانس بار دیگر به جای سمینارهای سنتی، کارگاه‌های حرفه ای پویا برگزار می‌شود. این قالب برای تقویت تعامل مشارکت‌کنندگان و تمرکز بر مسائل مهم، سودمندی ناشران و عوامل ادبی و کمک به پیشرفت کلی صنعت طراحی شده است.

فلوشیپ آستانه قزاقستان

کشور قزاقستان در سال‌های اخیر تلاش کرده است با استفاده از اصول ارتباطات بین‌المللی حضور فعالی در مجامع فرهنگی و وزرشی داشته باشد. یکی از برنامه‌های این کشور برگزاری فلوشیپ ناشران در حاشیه نمایشگاه بین‌المللی کتاب اوراسیا است که برای اولین بار در سال ۲۰۲۴ برگزار شد.

این برنامه به دنبال جلب توجه بین‌المللی به ادبیات و نشر قزاقستان و همچنین نمایش ابتکارهای فرهنگی و هنری قزاقستان در صحنه جهانی نشر است.

در اولین دوره تعداد ۶۰ ناشران، نویسندگان، عوامل ادبی، و آژانس‌های حق چاپ از سراسر جهان برای شرکت در این برنامه دعوت شدند.

د: برگزاری جوایز ادبی و کارگاه‌های ترجمه

۱_ جایزه کتاب شارجه‌:

جایزه شارجه همه ساله در حاشیه نمایشگاه بین‌المللی کتاب شارجه برگزار می‌شود و از نویسندگان در ژانرهای مختلف ادبیات، از جمله رمان، شعر، و آثار دانشگاهی تقدیر می‌کند. مبلغ این جایزه بین ۴ تا ۱۴ هزار دلار است.

۲_ کارگاه‌های ترجمه کره جنوبی:

کارگاه‌های ترجمه کره جنوبی یکی از برنامه‌های حمایتی موج ادبیات کره‌ای KLWAVE(Korean Literature Wave) است که توسط وزرات فرهنگ آن کشور برنامه‌ریزی شده است مؤسسه ترجمه ادبیات کره، آکادمی ترجمه، یک موسسه آموزش حرفه‌ای ترجمه را در سال ۲۰۰۸ تأسیس کرد. این موسسه تا پایان سال ۲۰۲۲ در مجموع ۱۳۰۰ فارغ‌التحصیل معرفی کرده است. که بسیاری از آنها به عنوان مترجم ادبیات و محتوای فرهنگی کره‌ای کار می‌کنند.

۳_ جوایز حق چاپ استانبول:

این جایزه توسط انجمن حق چاپ و صدور مجوز مطبوعات و ناشران ترکیه و با حمایت وزارت فرهنگ و گردشگری جمهوری ترکیه و استانداری استانبول سازماندهی شده است. هدف این جوایز کمک به توسعه بخش انتشارات ترکیه، همکاری فرهنگی، و ارتقاء از طریق حمایت از فروش حق چاپ عناوین ترکی، تشویق معاملات بیشتر حق چاپ و پاداش دستاوردها است. مبلغ این جایزه بین ۲۰ هزار تا ۱۰۰ هزار لیره است.

۴_ جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران:

همه ساله کتاب هایی که برای اولین بار طی سال قبل در کشورهای مختلف به جز ایران در دو حوزه «مطالعات اسلامی» و «مطالعات ایرانی» در سه بخش تالیف، ترجمه و تصحیح به زبان های مختلف منتشر شده اند، بررسی می شوند و مؤلفان آثار برگزیده، از ریاست جمهوری اسلامی ایران لوح تقدیر دریافت خواهند کرد و همچنین جوایزی به آنان اعطا خواهد شد.

الگوی پیشنهادی بای ترویج فرهنگ خودی از طریق ادبیات:

بر اساس تحلیل تطبیقی سیاست‌های حمایتی در چند کشور مختلف، عناصر کلیدی برای یک سیاست حمایتی مؤثر عبارت است از:

تمرکز بر تنوع و شمول:

سیاست‌های حمایتی باید از نویسندگان، ناشران و مترجمان از همه پیشینه‌ها حمایت کند.

حمایت از فعالیت‌های در سطح بین‌المللی:

سیاست‌های حمایتی باید از فعالیت‌هایی که ادبیات یک کشور را به مخاطبان بین‌المللی معرفی می‌کنند، حمایت کند.

ایجاد مشارکت:

سیاست‌های حمایتی باید با مشارکت ذی‌نفعان کلیدی، ازجمله نویسندگان، ناشران، مترجمان، کتابفروشی‌ها و کتابخانه‌ها تدوین و اجرا شود.

الگوی پیشنهادی:

ایجاد یک آژانس مسئول ترویج ادبیات. این آژانس باید مسئول توسعه و اجرای سیاست‌های حمایتی از ادبیات باشد. تخصیص بودجه کافی برای برنامه‌های حمایتی از ادبیات. این بودجه باید برای حمایت از طیف وسیعی از فعالیت‌ها، از جمله نمایشگاه‌های کتاب، کمک‌هزینه‌های ترجمه، کنفرانس‌ها و فلوشیپ‌ها استفاده شود.

ایجاد یک شورای مشورتی متشکل از ذی‌نفعان کلیدی. این شورا باید آژانس دولتی را در تدوین و اجرای سیاست‌های حمایتی از ادبیات نقش اصلی را بازی کند.