سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): بررسی استاندارد کتاب درسی، موضوعی است که همواره ذهن کارشناسان تعلیم و تربیت را به خود مشغول کرده است. متخصصان حوزه آموزش و پرورش بر این باورند که تغییر لازمه کتاب درسی در دوره‌های گوناگون است؛ عده‌ای هم معتقدند کتاب درسی به معنای سنتی، امروز دیگر پدیده‌ای منسوخ شده است و باید به فکر نسل جدیدی از کتاب‌های درسی باشیم.
با رامین نوظهوری، دانش‌آموخته دکتری مطالعات برنامه درسی معتقد است؛ استاندارد تالیف کتاب‌های درسی در این مصاحبه درباره استانداردهای تالیف با بیان اینکه برای بررسی استاندارد کتاب درسی و شاخص‌های موثر در آن باید بدانیم یک کتاب درسی استاندارد، همیشه با یک شاخص تعریف نمی‌شود؛ چراکه «مفهوم استانداردها همیشه یکسان نیست و با توجه به تغییراتی که در دانش، فناوری و نیازهای جامعه رخ می‌دهد، استانداردها نیز درگذر زمان تغییر می‌کنند؛ بنابراین باتوجه به تغییرات مفهوم استاندارد، محتواها و منابع آموزشی مدارس و مراکز آموزشی نیز در طول زمان تغییر می‌کند. در مجموع محتوای آموزشی باید قابل اعتماد، روزآمد و براساس پژوهش و یافته‌های علمی باشد، انسجام داشته باشد، روحیه علمی تفکر خلاق را پرورش دهد؛ همچنین از نظر ظاهری نیز باید داری فونت و کاغذ مرغوب باشد.»
- تعریف استاندارد کتاب درسی چیست و تا چه اندازه این کتاب‌ها با نیازهای روز دانش‌آموزان مطابقت دارد؟
برای تعریف «استاندارد کتاب درسی» لازم است تعریفی از واژه استاندارد داشته باشم؛ استاندارد در واژه‌نامه به معنای انطباق با قوانین، ارزش‌ها و الزامات از پیش تعیین‌شده و هر ویژگی است که باید در خلق یک اثر یا فرآورده اعمال شود. مفهوم استاندارد برای کالاها، فرآورده‌ها، محصولات و آثار مختلفی استفاده می‌شود و از آنجا که کتاب، از سال‌ها پیش به‌عنوان یک منبع آموزشی اثرگذار در برنامه درسی و بخشی از منابع و مواد آموزشی دسته‌بندی شده است، این شاخص و معیار (استاندارد) باید درباره کتاب نیز اعمال شود.
یکی از ماموریت‌های اصلی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، تدوین برنامه‌های درسی، منابع و مواد آموزشی و نوشتن استانداردها برای این منابع است. وقتی از استاندارد کتاب درسی صحبت می‌کنیم به معنای در نظر گرفتن ابعاد مختلف یک منبع و محتوای آموزشی است؛ به‌عنوان مثال، این سازمان با تدوین بسته‌های «تربیت و یادگیری» کتاب‌های درسی را بازنویسی می‌کند و برای به‌روزرسانی یکسری فیلم و انیمیشن و رمزینه‌هایی را نیز به این منابع اضافه می‌کند.
برای بررسی استاندارد کتاب درسی و شاخص‌های موثر در آن باید بدانیم که یک کتاب درسی استاندارد، همیشه با یک شاخص تعریف نمی‌شود، یعنی مفهوم استانداردها همیشه یکسان نیست و با توجه به تغییراتی که در دانش، فناوری و نیازهای جامعه رخ می‌دهد، استانداردها نیز درگذر زمان تغییر می‌کنند. بنابراین با توجه به تغییرات مفهوم استاندارد؛ محتواها و منابع آموزشی مدارس و مراکز آموزشی نیز در طول زمان تغییر می‌کنند. در مجموع محتوای آموزشی باید قابل اعتماد، روزآمد و براساس پژوهش و یافته‌های علمی باشد، انسجام داشته باشد، روحیه علمی، تفکر خلاق را پرورش دهد، همچنین از نظر ظاهری نیز باید داری فونت و کاغذ مرغوب باشد؛ علاوه براین کتاب درسی باید در زمینه استفاده از واژگان و اصطلاحات و رویکرد روانشناختی دقت لازم را داشته باشد. یک کتاب درسی زمانی استاندارد است که تمام این ویژگی‌ها در کنار هم داشته باشد.
- طرح تحول کتاب درسی از چه زمانی در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی کلید خورد؟ تحول کتاب‌های درسی هر چند وقت یک‌بار انجام می‌شود و این تغییرات با چه معیارهایی انجام می‌شود؟
شیوه‌نامه تغییر کتاب درسی سه سال پیش از سوی دبیرخانه شورای علمی و هماهنگی سازمان پژوهش، تدوین و در صحن شورای هماهنگی علمی این سازمان تصویب شد. کتاب‌های درسی، معمولاً هر ۵ تا ۷ سال یک‌بار بازنگری می‌شوند. در سال‌های گذشته بدون داشتن شیوه‌نامه، تغییرات کتاب درسی حاشیه‌هایی را ایجاد می‌کرد اما با تدوین این شیوه‌نامه، اکنون کوچکترین تغییرات در کتاب درسی با حساسیت ویژه‌ای انجام می‌شود. تغییرات کتاب درسی به‌دلیل حساسیت و جایگاهی که دارد باید طی یک فرآیند کارشناسی دقیق، با ملاحظات اساسی و در کارگروه‌های تخصصی درسی انجام شود. در تغییر کتاب درسی علاوه بر نیاز دانش‌آموزان، نیاز جامعه، نظر متخصصان آموزش و پرورش و حتی مطالعات میدانی را مد نظر قرار می‌دهند. در ایران، محتوای کتاب درسی و آموزشی در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تدوین می‌شود و بهتر است استانداردها نیز در همین سازمان مشخص شوند.
- درباره مطالعات تطبیقی توضیح بفرمایید، این مطالعات درباره کتاب‌های درسی در داخل و خارج چطور ارزیابی می‌شود؟
مطالعات داخلی و بررسی‌های تطبیقی و خارجی هر دو در بحث تغییر در محتوای آموزشی و کتاب درسی ضرورت دارد و انجام می‌شود. بعد از فرآیند نیازسنجی، شورای تخصصی برای تغییر کتاب تشکیل و مطالعات تطبیقی در این شورا انجام می‌شود. در مرحله بعد، چارچوب اهداف آموزشی تدوین و اهداف مشخص می‌شود. شورای تالیف و تدوین سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، محتوای کتاب را با دقت می‌خوانند. این شورا مسئولیت نگارش و تالیف کتاب‌های درسی را بر عهده دارد و کتاب‌های تالیف جدید یا نو نگاشت بعد از تایید و انتشار در این شورا، ارزشیابی می‌شود. این کتاب‌ها ابتدا به صورت آزمایشی در برخی مراکز آموزشی تدریس می‌شود تا نقاط قوت و ضعف آن بررسی شود. بعد از اعتبارسنجی و برطرف کردن ضعف‌ها این کتاب‌ها در اختیار همه مناطق و مدارس قرار می‌گیرند. البته بحث ارزشیابی کتاب درسی موضوع بسیار مهمی است که باید در این زمینه هم یک سند جامعی نگاشته شود.
- در آموزش و پرورش سال‌هاست بحث چند تالیفی از هر ماده درسی مطرح شده اما هنوز به نتیجه نرسیده است یا تألیف کتاب درسی براساس زیست‌بوم فرهنگی و با نظارت آموزش و پرورش مطرح شده اما این پیشنهادات خروجی نداشته است. ارزیابی شما از این پیشنهادات چیست؟ آیا این ایده ها قابلیت اجرایی شدن دارند؟
در بحث تنوع منابع مطالعاتی از یک ماده درسی، باید بدانیم ساماندهی منابع و مواد آموزشی یکی از ماموریت‌های سازمان پژوهش است که یکی از این منابع آموزشی، کتاب است. هر کتاب درسی یک گروه تالیفی خاص دارد، البته در کنار گروه‌های تخصصی تالیف کتاب درسی افراد دیگری مانند جامعه‌شناسان، زبان‌شناسان و روانشناسان فعالیت می‌کنند. تالیف چند کتاب از یک ماده درسی یا آموزشی نیازمند زیرساخت‌ها و تخصص کافی در حوزه برنامه‌ریزی درسی است. به عنوان مثال کتاب‌های پیش دبستانی اکنون در هر منطقه بر اساس شرایط همان منطقه تالیف می‌شود یا در «برنامه درسی بوم» که چند سالی است در آموزش و پرورش اجرا می‌شود این فاکتور نیز رعایت می‌شود.
برای تالیف چند کتاب از یک ماده درسی؛ اگر افرادی در کل کشور باشند که به دانش برنامه‌ریزی تسلط داشته باشند، این برون‌سپاری و واگذاری می‌تواند اتفاق بیفتد. آموزش و پرورش با احترام به آموزش‌های چند فرهنگی معتقد است؛ ایرانیان زبان رسمی آموزشی مشترک، دین و ارزش‌های مشترک دارند و نمی‌توان آن را نادیده گرفت و از آنجا که سیاست‌ها، آموزش‌ها و تدوین محتوای آموزشی در کشور ما تمرکز گراست، اگر بخواهیم به سمت توجه به فرهنگ‌های بومی و محلی برویم، باید به سمت کاهش تمرکز در برنامه درسی برویم. حالا بهتر است به این پرسش که نیازهای آموزشی چطور باید مطالعه و تشخیص داده شود؟ پاسخ دهیم.
برای تدوین یک محتوای آموزشی استاندارد باید؛ در هر نظام آموزشی موقعیت یادگیرنده درنظر گرفته شود، یعنی باید بررسی شود نوآموزان، دانش‌آموزان ابتدایی و متوسطه هنرستان‌ها در کشور ما چه نیازهایی دارند؟ نیازهای حال و آینده جامعه چیست؟ لازمه این شناخت درگیر شدن با نیازها، شناخت تحولات علمی و فرهنگی، آشنایی با شغل های مورد نیاز کشور است. اگر در زمینه تشخیص نیازها موفق عمل کنیم، می‌توانیم در زمینه تدوین محتوای کتاب درسی نیز موفق می‌شویم.
- تألیف چند کتاب درسی از یک ماده آموزشی می تواند به بحث افزایش سرانه مطالعه و کیفیت مطالعه درسی منجر شود؟ آیا برای این اتفاق بازنگری تخصصی انجام شده است؟ آیا این زیرساخت فراهم است؟
مطالعاتی درباره پروژه چند تالیفی چندی پیش در سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی صورت گرفته است و ضوابط و اصول آن مورد بررسی قرار گرفت، اما به مطالعه و بررسی بیشتر و تدوین آیین‌نامه‌ها و زیرساخت‌ها نیاز دارد. برای مثال اگر قرار است محتوا توسط شرکت‌های دیگری تدوین شود حتماً نیاز است که سازمان استانداردهایی را تدوین کند و به محتوای تولید شده اعتبار ببخشد.
- اگر قرار باشد تعیین و انتخاب محتوا با نظارت سازمان پژوهش انجام شود باز هم مشکل حل نمی‌شود؟
موضوع این است که ابتدا مهارت‌ها و زیرساخت‌های لازم در این زمینه باید فراهم و ماموریت‌های سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی بازتعریف شود. شرکت‌های تولید محتوا، سلایق خاص خود را دارند و برای خودشان کتاب کمک آموزشی تولید می‌کنند، این وضعیت موجب می‌شود مرجعیت کتاب درسی ازبین برود. برای مثال دانش‌آموزان برای آزمون کنکور از منابع کمک آموزشی دیگری استفاده می‌کنند و چه بسا این اتفاق مرجعیت کتاب درسی را ازبین می‌برد. اگر کتابی قراراست به عنوان کتاب درسی و آموزشی مطرح و توصیه شود باید زیر نظر سازمان پژوهش تایید شود و به تولید انبوه برسد.
نظر شما