به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ کتاب «شاهنامه بزرگ ایلخانی؛ ابوسعیدنامه کهن‌ترین نسخه مصور شاهنامه از دوره ایلخانی» از ابوالعلاء سودآور از نشر فرهنگ و هنر مان با حضور اهالی فرهنگ، در کتابخانه و موزه ملی ملک رونمایی شد.

در این مراسم علاوه بر نویسنده، کیانوش معتقدی یکی از مترجمان کتاب، امیر خوراکیان مدیر کتابخانه و موزه ملی ملک، جمعی از اهالی فرهنگ و دوستداران هنر حضور داشتند. ابوالعلاء سودآور نوه دختری حاج حسین‌آقا ملک، واقف بزرگ کشور با پژوهش درباره این نسخه و گردآوری عکس‌هایی از نگاره‌های آن، نخستین بار امکان انتشار یک‌جای این اثر را در ایران را فراهم کرده است.

در ابتدای این مراسم معتقدی در باب معرفی کتاب گفت: شاهنامه ایلخانی یکی از سندهای تصویری و هویتی ماست که تا پیش از این نمونه خاص، شاهنامه مصوری به دستمان نرسیده بود. در بحث شاهنامه، این کتاب یکی از مهم‌ترین، تعیین‌کننده‌ترین و نقطه شروع مطالعه شاهنامه‌نگاری است.

وی افزود: نسخه اصلی شاهنامه ایلخانی تا دوره قاجار در ایران بوده و بعدتر توسط یک فرد خارجی خریداری شده که این فرد در یک اقدام تاسف‌برانگیز آن را ورق ورق می‌کند و امروز هر تکه آن در یک موزه خارجی نگهداری می‌شود. ما برای اولین بار تصمیم گرفتیم ۷۲ نگاره این کتاب را جمع‌آوری کنیم.

در ادامه، سودآور نویسنده اثر توضیحاتی درباره چگونگی جمع‌آوری شاهنامه ایلخانی ارائه داد و روایت‌هایی از سفرهایش به کشورهای مختلف را برای حضار شرح داد.

او همچنین با توضیح چند تصویر موجود در کتاب، به تحلیل و بررسی این اثر بزرگ پرداخت.

در ادامه با حضور امیر خوراکیان مدیر کتابخانه و موزه ملی ملک و چند تن از مسئولان نشر خانه فرهنگ و هنر مان بر روی صحنه، از کتاب «شاهنامه بزرگ ایلخانی» رونمایی شد. در پایان نیز سودآور به درخواست حاضران، کتاب‌های خریداری شده توسط علاقه‌مندان را امضا کرد.

نگاهی به شاهنامه بزرگ ایلخانی

شاهنامه بزرگ ایلخانی / مغول، نام نسخه‌‎ای مصور از دوره ایلخانی و ارزشمندترین اثر نگارگری مکتب تبریز اول است که کهن‌ترین و آراسته‌ترین شاهنامه نگارگرانه به جای مانده از روزگاران پیشین و بزرگترین نسخه خطی مصور فارسی به شمار می‌رود. تاریخ کتابت این اثر نفیس به سال ۷۰۰ ه.ق بازمی‌گردد. برخی هنرپژوهان نیز، این نسخه را مربوط به میانه سده هشتم هجری دانسته‌اند. شاهنامه بزرگ یا کبیر مغول، به دلیل اندازه بزرگ برگ‌هایش بدین نام خوانده می‎‌شود. برای نمونه، بر پایه گزارش گالری هنری فریر، ابعاد واقعی برگ‌ه‎ایی که نگاره «مرگ اسکندر» را دربردارد، ۵۷/۶ در ۳۹/۷ سانتی‎متر است.

پژوهشگران براین باورند که شاهنامه بزرگ مغول را در روزگار فرمانروایی ابوسعید ایلخانی در کارگاه پررونق دربار وی و با پشتیبانی او پرداخته‌‎اند؛ ازاین‌رو در برخی منابع با نام شاهنامه ابوسعیدی آمده است. نگاره‌های این اثر، نشانگر سبک خاص نگارگری ایرانی در دوره ایلخانی است. ویژگی‌ها و ارزش‌های مشترک تصویری این نگاره‌ها، احتمال اجرای آنها را به دست نگارگری خاص افزایش می‌دهد و همچنین می‌توان اجرای نگاره‌ها را توسط چند نگارگر (متعلق به دو نسل مکتب نگارگری تبریز) تحت اشراف و سرپرستی استادی خبره دانست.

دوست‌محمد می‌نویسد که شمس‌الدین، شاهنامه بزرگ ایلخانی را تصویرپردازی کرد، ولی روشن است که در تصویرگری نقاشی‌های شاهنامه فردوسی دوران ایلخانی چندین هنرمند دست داشته‌اند و اشاره دوست‌محمد می‌باید به شیوه کار کتابخانه‌های اسلامی مربوط باشد. یعنی شمس‌الدین تصاویر را طرح می‌زده و بعضی از موضوعات را در اختیار شاگردان و همدستان خود قرار می‌داده و خود با کمک آن‌ها و یا به‌تنهایی، تعداد زیادی از این نگاره‌ها را اجرا می‌کرده است. بنابراین می‌توان گفت که طرح نخستین اکثر این نگاره‌ها از شمس‌الدین و اجرای رنگ‌آمیزی طراحی‌های آن‌ها از افراد دیگری است، به طور کلی در ترکیب‌بندی‌های شمس‌الدین ترکیب‌بندی‌های درخشانی با میزان بالایی از کیفیت و قابلیت، مشاهده می‌شود.

از مهم‌ترین ویژگی‌های مکتب تبریز، به‌کارگیری عناصر نقاشی چینی، در نگاره‌ها و تلفیق عناصر نقاشی چینی با نگارگری سنتی ایران است که دوره جدیدی از نگارگری ایرانی را رقم زد. با وجود ورود این عناصر، شاکله نگارگری ایرانی همچنان حفظ شد و نقاشان ایرانی به نقوش سنتی و معماری ایرانی در نقاشی‌های‌شان توجه ویژه‌ای داشتند. چهره‌های مغولی، لباس‌های متأثر از هنر چینی و بیزانسی، نحوه نمایش طبیعت (مثل ترسیم تنه پیچیده و گره‌دار درختان و صخره‌های تیز و دشت‌های بریده و ابرهای مواج)، مراعات نسبت‌ها، دقت در رسم گیاهان و اعضای بدن حیوانات، و تحرک و جنبش بیشتر در نمایش صحنه‌ها به جای آرامش و سکون موجود در نقاشی سنّتی ایرانی از ویژگی‌های نگاره‌های مکتب تبریز است.

در نگاره‌های این نسخه از شاهنامه، سنت‌های ایرانی و بین‌النهرینیِ پیش از مغول با سنت‌های خاور دور آمیخته شده‌اند، و گاه یکی بر دیگری برتری یافته است. برخی نگاره‌ها شیوه نقاشی جامع‌التواریخ را به یاد می‌آورند، اما بیشتر نگاره‌ها، عناصر و ویژگی‌های نوینی را به نمایش می‌گذارند که آگاهانه از سنت‌های بیگانه اقتباس شده‌اند. تأثیرات خاور دور را بیش از همه در چهره‌ها، جنگ‌افزارها و جامگان مغولی و چینی می‌توان دید. نحوهٔ ترسیم درختان، صخره‌ها و ابرها و کاربرد نقش‌مایه‌هایی چون اژدها و ققنوس نیز منشأ چینی دارد. تصویرگران شاهنامه بزرگ مغولی / ایلخانی با نمایش حالات عاطفی انسان‌ها و تجسم حجم و عمق، تحول بزرگی در نگارگری ایرانی رقم زدند. کتیبه‌ها و متن نگاره‌هابه خط نسخ نوشته شده است.

رزم اسکندر با کرگدن، جنگ بهرام گور و اژدها، زاری بر مرگ اسکندر، هزیمت قشون هند از برابر جنگجویان آهنی اسکندر، نگاره رستم و شغاد، اسارت اردوان به دست اردشیر، نبرد بهرام گور با گرگ شاخدار، به دار آویختن مانی، بازجویی موبدان از زال، فرار پادشاه کابل از مقابل سپاه فرامرز، قتل اسفندیار به دست رستم و رزم فریدون با اژدها از نگاره‌های معروف این شاهنامه است.

شاهنامه بزرگ ایلخانی تا زمان محمدعلی شاه قاجار در کتابخانه کاخ گلستان نگهداری می‌شد، اما در سال حدود ۱۲۸۸ ه.ش / ۱۹۱۰ م، این نسخه با واسطه به دست مجموعه‎‌داری فرانسوی با نام ژرژ ژوزف دموت (George Joseph Demotte) رسید. ازاین‎‌روست که برخی منابع، به‌‎ویژه منابع غربی، گاه این شاهنامه را شاهنامه دموت می‎‌خوانند. دموت برای فروش این نسخه پربها، پیشنهادات بسیاری به مجموعه‌‎ها و گالری‎‌های هنری داد که البته بهای بالای آن، مانع بزرگی برای خرید آن بود به‌گونه‌ای که حتی موزه هنری متروپولیتن نیز پیشنهاد خرید آن را نپذیرفت.

دموت برآن شد تا شیرازه این نسخه بی‎‌همتا را بگشاید و برگ‌های آن را به‌‎گونه‌‎ای منفرد بفروشد. او برگ‌های مصور را جدا کرد و فروخت و باقی اوراق متنی را گم کرد. همین تصمیم نابخردانه سبب شد امروزه برگ‌‎های شاهنامه ابوسعیدی در سراسر جهان پراکنده باشد. متأسفانه در پی این اقدام، بسیاری از صفحات متنی نیز گم شد. محققان نگاره‌های این نسخه شاهنامه را در حدود ۱۲۰ تا ۱۸۰ نگاره برآورد کرده‌اند. در حال حاضر ۷۷ برگ آن در موزه‌ها شناسایی شده است.

امروزه برگ‌هایی از این نسخه ممتاز را می‌‎توان در مجموعه ناصر خلیلی، مجموعه کلولند، موزه متروپولیتن، مجموعه دانشگاه هاروارد، مجموعه هنری فریر، موزه بریتانیا، موزه هنری نلسون اتکینز، مجموعه هنری دیترویت، موزه هنرهای زیبای بوستون، موزه لوور، مجموعه کنتس دوپهاگ، موزه رضا عباسی تهران و… یافت.