سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نخستین قسمت از برنامه «اکنون» ششم آذرماه با اجرای سروش صحت، از سکوی اینترنتی فیلیمو منتشر شد. برنامه‌ای که گویا قرار است با شکل و شمایلی جدید و در گفت‌وگو با چهره‌های فرهنگی هنری به هنر و فرهنگ و البته کتاب بپردازد.
به‌دنبال اعلام حضور مجری معروف و تبلیغ‌هایی که برای آن شد، مخاطبان این برنامه انتظار داشتند، «اکنون» در ادامه برنامه پُرطرفدار «کتاب‌باز» باشد، برنامه‌ای که پس از پخش قسمت پایانی از تلویزیون به دلایل مختلف که رسماً اعلام نشد، ادامه پیدا نکرد و گویی پرونده آن برای همیشه در رسانه ملی بسته شد.
نخستین قسمت «اکنون» ۶ آذرماه با حضور علیرضا قربانی، خواننده محبوب با استقبال خوبی روبه‌رو شد، اما یک روز پس از پخش، محمدجواد شکوری، مدیرعامل صبا ایده با انتشار پیامی در شبکه ایکس از توقف پخش این برنامه خبر داد؛ وی با انتشار نامه «ساترا» (سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر) این توقف را علنی کرد.
درحالی رسانه‌ها به‌طور گسترده خبرها و واکنش تهیه‌کننده و مجری «اکنون» را منعکس کردند که پیش‌تر جبلی به ایبنا گفته بود: «این یک واقعیت است که بخشی از فضای مصرف رسانه‌ای را سکوهای نمایش خانگی تشکیل می‌دهند؛ این سکوها می‌توانند به موضوعات مختلف بپردازند اما هیچ‌گاه سکوهای نمایش خانگی را رقیب جدی خود احساس نمی‌کنیم که بخواهیم نگران باشیم به یک موضوع یا همه موضوعات پرداخته است.
وی ادامه داد: اتفاقاً خوشحال می‌شویم برنامه‌های فرهنگی سالم در سکوهای شبکه خانگی بیشتر تولید شود؛ به‌عبارت دیگر سکوها فقط تولیدکننده محتواهای حاشیه‌ساز نباشند؛ بنابراین از تولید محتواهایی مانند برنامه‌های کتاب‌محور، فاخر و فرهنگی استقبال می‌کنیم؛ البته فعالیت سکوهای شبکه خانگی در این زمینه‌ها، رافع مسئولیت رسانه ملی نیست؛ به‌عبارت دیگر رسانه ملی باید کیفیت و کمیّت محتوای تولیدی خود را ارتقا دهد.»
در نامه ساترا دلایل توقیف «اکنون» اشاره به برنامه «کتاب‌باز» از سوی مجری (سروش صحت)، مهمان (علیرضا قربانی) همچنین در بخش‌های جنبی صحبت‌های محیا ساعدی، گوینده و فعال فرهنگی، احسان عبدی‌پور (که در نسخه ارسالی به ساترا این بخش‌ها وجود نداشت) عنوان و تاکید شده است که مالکیت معنوی این برنامه متعلق به صداوسیماست؛ بنابراین تا زمان تعیین تکلیف، اکنون غیرقابل انتشار است.
این موضوع با واکنش‌های مختلف و اغلب منفی روبه‌رو شد. در عین حال، کارشناسان حوزه‌های مختلف نیز بر این باور هستند که مخالفت با برنامه‌سازی‌هایی از این دست به کمرنگ شدن اعتماد عمومی در جامعه منجر خواهد شد. روز گذشته نیز محمدصادق افراسیابی، معاون کاربران و تنظیم‌گری اجتماعی ساترا در مصاحبه‌ای اعلام کرد که «نسخه‌ای که از برنامه «اکنون» در آن سکو منتشر شده است مغایر با نسخه‌ای است که برای دریافت مجوز در اختیار سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی گذاشتند.»
به‌گفته وی، در نامه‌ای که از سوی معاونت پایش و نظارت ساترا درباره این برنامه نگارش و برای سکوی «فیلیمو» ارسال شده است، نوشته شده، نسخه‌ای که برای اخذ مجوز به ساترا ارائه کرده‌اید، با نسخه‌ای که پخش کردید، متفاوت است. در نسخه ارائه‌شده به ساترا ملاحظه حقوقی سازمان صدا و سیما و شبکه نسیم درباره مالکیت معنوی برنامه «کتاب‌باز» رعایت شده بود و در نسخه‌ای که از «فیلیمو» پخش شد این ملاحظه رعایت نشده است که انتظار می‌رفت پس از ارسال نامه به «فیلیمو» شاهد بازگشت به روند اصلاح باشیم.
رقابت بین پلتفرم‌ها عاملی برای ارتقا کیفیت محتوا
قادر باستانی تبریزی، پژوهشگر و مدرس علوم ارتباطات و رسانه و نویسنده کتاب «تاثیر تلویزیون بر کودکان» در این زمینه معتقد است «من فکر می‌کنم، تصمیم ساترا برای توقیف تاسف‌بار برنامه به دلیل اشاره به برنامه «کتاب باز» و دلایل ذکر شده، سوالات جدی را درباره استقلال و صلاحیت ساترا و نحوه تنظیم مقررات در فضای رسانه‌ای کشور و سوق دادن مخاطب به پلتفرم‌های بیرونی مطرح می‌کند.»
وی ادامه داد: «ساترا به‌عنوان نهاد تنظیم‌گر رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی، ظاهراً وظیفه نظارت بر همه محتواهای منتشر شده در این فضا را بر عهده دارد اما با توجه به وابستگی ساختاری این نهاد به صداوسیما، سوال این است که آیا ساترا می‌تواند به‌عنوان یک نهاد مستقل و بی‌طرف عمل کند؟»
باستانی با بیان اینکه درباره توقیف برنامه «اکنون»، به نظر من، ساترا بیش از آنکه به دنبال رعایت حقوق مالکیت معنوی باشد، به دنبال محدود کردن رقابت پلتفرم‌های VOD با صداوسیما است، افزود: «در اینجا اشاره به برنامه «کتاب‌باز» بهانه‌ای شده تا برنامه‌ای که ظرفیت جذب مخاطب زیادی دارد، متوقف شود. این در حالی است که صداوسیما خود سال‌هاست از فرمت‌ها و ایده‌های برنامه‌های خارجی و حتی برنامه‌های داخلی دیگر استفاده می‌کند و کمتر به این موضوع پرداخته شده است. همه موسیقی‌هایی که صدا و سیما از آهنگسازان و خوانندگان، در ده‌ها شبکه صدا و سیما، سال‌هاست پخش می‌کند، متاسفانه بدون اجازه و پرداخت حقوق صاحبان آثار بوده است.»
به‌گفته وی، توقیف برنامه «اکنون» پیامدهای منفی بدی دارد، این تصمیم به‌عنوان یک سانسور تلقی می‌شود و می‌تواند به محدود شدن فضای گفت‌وگو و نوآوری در تولید محتوا منجر شود، همچنین با توقیف برنامه‌های موفق و نوآور، رقابت بین پلتفرم‌های VOD تضعیف می‌شود و این به زیان مخاطبان خواهد بود.
باستانی با طرح این موضوع که تصمیمات سلیقه‌ای و غیرشفاف نهادهای غیراصولی مثل ساترا می‌تواند به کاهش اعتماد عمومی به رسانه‌های داخلی و ریزش مخاطبان به نفع رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور و پلتفرم‌های بیرونی منجر شود، افزود: «برای بهبود وضعیت موجود، پیشنهاد مشخص این است اولاً ساترا باید از صداوسیما جدا شده و به یک نهاد کاملاً مستقل تبدیل شود تا بتواند به صورت بی‌طرفانه و به دور از سوگیری و عصبیت، به وظایف خود عمل کند. همچنین قوانین و مقررات مربوط به تولید محتوا و حقوق مالکیت معنوی باید به صورت شفاف و دقیق و با در نظر گرفتن حقوق مخاطبان، تدوین و منتشر شوند تا همه فعالان این حوزه از آنها آگاه باشند.»
وی با بیان اینکه لازم است، سازوکارهای مستقل و بی‌طرف برای رسیدگی به شکایات مربوط به نقض حقوق مالکیت معنوی ایجاد شود تا از اعمال سلیقه‌های شخصی جلوگیری شود، گفت: «باید به رقابت بین پلتفرم‌های VOD به‌عنوان یک عامل مهم در ارتقای کیفیت محتوا نگاه شود و از ایجاد موانع غیرضروری برای این رقابت خودداری شود. به نظر من، توقیف برنامه «اکنون» نشان می‌دهد که رقابت نادرست بین صداوسیما با آن همه امکانات و بودجه هنگفت عمومی و پلتفرم‌های VOD و دخالت‌های سلیقه‌ای، به فضای تولید محتوا در کشور آسیب جدی وارد می‌کند. برای بهبود این وضعیت، نیازمند تغییرات اساسی در ساختار و عملکرد و آزادی بیشتر رسانه ملی و همچنین شفاف‌سازی قوانین و مقررات هستیم.»
توجه به حقوق معنوی پدیدآورنده
به سراغ سیدعباس حسینی‌نیک، پژوهشگر حقوق مالکیت فکری می‌رویم تا نظر او را درباره این موضوع جویا شویم، او گفت: «اینکه صدا و سیما بگوید به‌طور مطلق مسئولیت نظارت را دارم و مایل نیستیم به دلیل اشاره به برنامه «کتاب‌باز» برنامه جدید پخش شود، جای بحث دارد. در هیچ ماده قانونی، ارجاع به برنامه کتاب‌باز منع قانونی ندارد.»
وی با بیان اینکه ارجاع به یک اثر قبلی پدیدآورنده یا ناشر جزو حقوق معنوی آن پدیدآورنده است، ادامه داد: «به دلیل اینکه «کتاب‌باز» به سفارش صدا و سیما تولید شده، حقوق مادی آن امکان واگذاری داشته است، اما حقوق معنوی آن قابل واگذاری نبوده و نیست.»
حسینی‌نیک افزود: «اینکه پدیدآورنده در اثر جدید، به اثر قبلی خود ارجاعی بدهد یا بگوید اثر قبلی را من ساخته‌ام، اتفاقاً صدا و سیما نمی‌تواند در محتوای آن دخالت کند، زیرا این موضوع جزو حقوق معنوی پدیدآورنده است و صدا و سیما یا ساترا نمی‌تواند او را از حقوق معنوی‌اش محروم کند.»
به‌گفته وی، در این زمینه پلتفرم یا پدیدآورنده می‌تواند به دیوان عدالت اداری شکایت کنند و خواستار لغو منع پخش شود، صدا و سیما نیز در این حوزه باید به مراجع قضایی شکایت کند، نه اینکه دستور توقف برنامه را بدهد، زیرا او هم یک طرف قرارداد است.
وی همچنین در بخش پایانی صحبت‌هایش، توضیح داد: «چنین مواردی در قانون پیش‌بینی شده است؛ در قانون حمایت از مولفان و مصنفان و هنرمندان مصوبه ۱۳۴۸ و قانون ترجمه و تکثیر کتاب مصوب ۱۳۵۲ ماده‌ای مربوط به این موضوع داریم که اگر شاکی حق داشته باشد، قاضی می‌تواند دستور توقف و جمع‌آوری آثار را بدهد.»
جای خالی اتاق فکر
تولید برنامه کتاب‌باز در بازه زمانی گذشته، موافقان و مخالفانی داشت؛ برخی معتقد بودند که طرح مسئله کتاب حتی در یک برنامه با حضور مجریان و مهمانان اهل فرهنگ، هنر، سیاست و ورزش می‌تواند به ترویج کتابخوانی در جامعه کمک کند، اما برخ دیگر بر این باور بودند که این مسئله، کمک چندانی به تشویق خانواده‌ها به کتابخوانی نخواهد کرد، غلامرضا آذری، نویسنده، مترجم حوزه ارتباطات و رسانه ازجمله افراد گروه دوم است.
وی با بیان اینکه درباره موضوع اخیر، صدا و سیما و ساترا درست می‌گویند، گفت: «قالب این برنامه در اختیار صدا و سیما بوده و این رسانه موجبات شهرت آن شده است. هرچند اگر بخواهم با شما صریح باشم باید بگویم که معتقدم کتاب‌باز، خیلی قوی نبود و می‌توانست بهتر باشد.»
وی ادامه داد: «به‌نظرم مجری و تهیه‌کنندگان برنامه‌ای که محوریت آن کتاب است باید اهل کتاب باشند، اگر روزی صدا و سیما می‌خواست یک برنامه مستقل کتاب و کتابخوانی داشته باشد، باید به سراغ کارشناس کتاب و چهره شناخته شده این حوزه می‌رفت. سروش صحت زمانی معلمی را تجربه کرده و سپاس وارد عرصه بازیگری، کارگردانی و هنر شد، اما چهره ایشان در جامعه به اصطلاح به‌عنوان یک سلبریتی شناخته می‌شود. وقتی تلویزیون در یک قاب فرهنگی به‌مثابه یک رسانه، کتاب معرفی می‌کند، باید یک متخصص و کارشناس حرفه‌ای را به‌عنوان مجری آن قاب انتخاب کند.»
آذری با بیان اینکه مهمانان این برنامه نیز باید همگی کارشناسی شده و خبره باشند، افزود: «حتی به نظرم عنوان برنامه یعنی «کتاب‌باز» هم سخیف بود، چرا نگفتند کتاب‌خوان، کتاب‌پژوه، کتاب‌بان یا کتاب‌نگر. به‌نظر من حتی انتخاب عنوان هم سلبریتی بازی بود و همین مسئله آن را دم‌دستی و نازل می‌کند.»
وی در ادامه با طرح این موضوع که وقتی پایه یک موضوع از ابتدا درست گذاشته نشود، در ادامه نیز با مشکل مواجه می‌شود، گفت: «این کار باید با مشورت افراد حرفه‌ای و کارشناس ساخته و اتاق فکری برای آن تشکیل می‌شد. به‌نظرم مجری این برنامه باید یک مترجم یا نویسنده‌ای بود که حداقل ۲۰ یا ۲۵ سال در حوزه کتاب کار کرده بود، قدرتی که سلبریتی‌ها در صدا و سیما و پلتفرم‌ها دارند خیلی عجیب است و طی سال‌های اخیر بیشتر هم شده است و همچنان هم ادامه دارد.»
آذری با بیان اینکه تلویزیون به مجری برنامه اعتبار داده است، ادامه داد: «البته نقدهایی به تلویزیون هم وارد است، اما همان برنامه قبلی یعنی «کتاب‌باز» اکنون به یک مانع برای او تبدیل شده، طبیعی است که مجری آن یک سلبریتی است، به سراغ سکوی مجازی می‌روند و برنامه‌ای مثل «اکنون» متولد می‌شود. این مجری که قدرت قبلی خود را از پایگاه دولتی گرفته و اعتبار رسانه‌ای کسب کرده، در پلتفرم‌ها به دلیل مخاطب محدود قدرت سه برابری پیدا می‌کند؛ بنابراین بار دیگر توصیه می‌کنم که در برنامه‌سازی‌ها باید اتاق فکر تشکیل شود، نه اینکه به هر بهانه یک سلبریتی را مجری برنامه‌هایی مثل آشپزی، خیاطی و.. کند.»
به‌گفته وی، تا زمانی که صدا و سیما به این باور نرسد که در برنامه‌سازی‌ها باید از کارشناسان رسانه استفاده کند و نظرات آنها را دخیل بداند، شاهد رخدادهایی از این دست هستیم، کمااینکه «اکنون» فقط مشکل آنها نیست و در سایر برنامه‌های سکوها با سایر افراد نیز این چالش را تجربه کرده یا می‌کند.
نظر شما