سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - سید حسن حسینی‌نژاد: استرآباد یا همان گرگان امروزی از دیرباز مهد قرآن پژوهی بوده اما از این گنجینه علمی چه باقی مانده و کدام آثار همچنان در انتظار چاپ‌اند؟ همزمان با آغاز ماه مبارک رمضان و در گفت‌وگویی با مشارکت پژوهشگری گلستانی، به این پرسش‌ها پاسخ داده‌ایم.
از دیرباز تا به امروز رویکردهای تفسیری، ادبی، اصولی، کلامی و فلسفی به قرآن، حوزه «قرآن پژوهی» را به یکی از راهبردی‌ترین عرصه‌های مطالعات بین‌رشته‌ای تبدیل و زمینه مساعدی برای تعاملات علمی درون دینی و برون دینی را ایجاد کرده است.
از سویی دیگر، رشد فزاینده و روز افزون اندیشه‌های قرآنی اندیشمندان جهان اسلام طی سده‌های اخیر، میراث قرآنی قابل توجهی را فراهم کرده و حوزه قرآن‌پژوهی در بسیاری از مبادی و موضوعات، دارای عرصه‌های مشترک علمی و مطالعاتی در زمینه‌های معرفت شناسانه، متن پژوهانه، فهم مدارانه و روش گرایانه شده است.
در نتیجه؛ همین امر سبب شده که میراث علمی قرآن پژوهان اسلامی در حوزه‌های مشترک مطالعاتی به زبانی قابل فهم و بیانی قابل قبول به اندیشمندان و محققان و علاقمندان فلسفه‌های غربی، ارائه شود.
از سویی دیگر و به باور صاحب‌نظران، هر تحقیقی که موضوعش قرآن، چه درون قرآنی و راجع به معارف و علوم قرآنی و چه بین رشته‌ای باشد و درباره موضوعات مشترک بین قرآن و علوم دیگر همچون قرآن و تاریخ و جامعه شناسی را محور قرار دهد، قرآن پژوهی به شمار می‌رود که از دیرباز در نمونه‌های قلمی شده‌ای شاهد هستیم.
به بهانه حلول ماه مبارک رمضان، ماه نزول قرآن و شناخت قرآن پژوهان، به سراغ یکی از پژوهشگران گلستانی که دانش آموخته رشته الهیات و معارف است رفتیم. او معتقد است از هزار سال پیش تاکنون سرزمین گرگان و استرآباد زادگاه قرآن‌پژوهان و دانشمندانی بوده که در زمینه تفسیر و ترجمه قرآن فعالیت می‌کرده‌اند و این دیار نامش با قرآن‌پژوهی پیوند خورده است. در همین راستا او درباره نقش و آثار دانشمندان این خطه در علوم قرآنی مطالبی خواندنی را مطرح کرد که در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.
از آثار چاپ شده تا چشم انتظار چاپ
محمد انصار، نویسنده و پژوهشگر گرگانی در ابتدا درباره تعدادِ آثار قرآنی دانشمندان سرزمین گرگان و استرآباد، گفت: آثار دانشمندان این دیار در سه دسته کلی قرار دارند. دسته نخست، آنهایی که زندگینامه‌نویسان، نامشان را برده‌اند، ولی تاکنون هیچ نسخه‌ای از آنها به جای نمانده است و شاید از بین رفته‌اند و نیز دسته دوم، آثاری که نسخه‌هایی از آنها، در کتابخانه‌ها هست که ضرورت دارد چاپ شوند.
وی درباره چرایی ضرورت چاپ این آثار عنوان کرد: برای اینکه به سرنوشت دسته اول دچار نشوند و برای اینکه جایگاه علمی آنها به همگان نشان داده شود، این آثار باید چاپ شوند. همچنین شاید در آنها، چیزهایی باشد که دانش ما را بالا ببرد که تعداد این دو دسته آثار زیاد است و اسامی آنها را در کتاب‌های «تراجم الرجال»، اثر سید احمد حسینی اشکوری می‌توانید بیابید. همچنین دسته سوم، آثاری هستند که چاپ شده‌اند و امروزه در دسترس بوده اما افسوس که تعدادشان، کم است.
تفسیرهای جامع و بخشی
انصار در ادامه درباره چند نمونه از تفسیرهای چاپ شده از دانشمندان سرزمین گرگان و استرآباد، گفت: تفسیرها دو گونه هستند؛ نخست تفاسیری که همه قرآن را در برمی‌گیرند که از قدیمی‌ترین آنها می‌توان به کتاب «تفسیر درج الدرر فی تفسیر القرآن العظیم» اشاره کرد که به زبان عربی نوشته شده و آن را منسوب به عبدالقاهر جرجانی (متوفای سال ۴۷۱ هجری) می‌دانند.
وی افزود: دوم تفسیر جلاء الاذهان و جلاء الاحزان یا تفسیر گازر است که به زبان فارسی در قرن نهم و دهم، به قلم ابوالمحاسن جرجانی نوشته شد که یکبار در سال ۱۳۳۷ خورشیدی در ۱۰ جلد به کوشش جلال الدین محدث ارموی و بار دیگر، در سال ۱۳۹۶ از سوی انتشارات سفیر اردهال چاپ شد.
انصار ادامه داد: همچنین «تفسیر گلشاهی» است که به قلم دکتر آنه طواق گلشاهی از دانشمندان معاصر ترکمن، به زبان فارسی نوشته شده و در سال ۱۳۸۷ از سوی نشر احسان، در ۸جلد به چاپ رسید.
وی با اشاره به اینکه در تفسیر گلشاهی، از روایات اهل سنت برای روشن شدن معنای آیات، بهره گرفته شده است، ادامه داد: همچنین ما شاهد تفسیرهایی هستیم که درباره بخشی از قرآن نوشته شده‌اند.
این پژوهشگر گرگانی افزود: «تفسیر آیت‌الکرسی»، اثر ابوطالب استرآبادی که به زبان فارسی بوده و در قرن دهم نوشته شد از این قبیل آثار است.
وی سپس تفسیر آیه‌های ۱۰۶ و ۱۰۸ سوره مائده که به زبان عربی به قلم زین العابدین بن محمد هاشم حسینی استرآبادی از دانشمندان قرن یازدهم و دوازدهم نوشته شد را از دیگر آثار در این حوزه برشمرد و افزود: این دو اثر، به ترتیب به کوشش علیرضا اصغری و علی حبیب اللهی، تصحیح و در شماره‌های دهم و پنجم مجله آفاق نور، به چاپ رسیدند.
انصار سپس گفت: همچنین شاهد تفسیرهای پراکنده‌ای درباره چند آیه، به زبان عربی به قلم میرداماد در قرن یازدهم هستیم که در کتاب اوراق پراکنده از مصنفات میرداماد به چاپ رسیده است.
فقها؛ پیشگامان نوشتن تفسیر موضوعی
وی در بخش دیگری از سخنانش به رویکرد تفسیر موضوعی قرآن کریم همراه با نمونه‌هایی پرداخت و گفت: در تفسیرهای موضوعی، مفسر به دنبال بدست آوردن دیدگاه قرآن درباره یک موضوع است. یعنی آیاتی که درباره یک موضوع هستند را شرح می‌دهد.
انصار افزود: فقها از پیشگامان نوشتن تفسیر موضوعی هستند؛ برای نمونه، چند کتاب در دوره صفویه، درباره تفسیر آیات فقهی نوشته شد. نخست کتاب آیات الاحکام میرزا محمد استرآبادی (متوفای سال ۱۰۲۸ هجری) بوده که به زبان عربی است. جلد اول این کتاب، تا پایان بخش زکات، در سال ۱۳۹۴ هجری، همراه با نگارش تعلیقاتی از محمدباقر شریف‌زاده و تصحیح محمدباقر بهبودی به کوشش انتشارات مکتبه‌المعراجی به چاپ رسید.
وی افزود: دوم تفسیر معارج السؤول و مدارج المأمول اثر محمد بن حسن نجفی استرآبادی (متوفای ۹۰۰ هجری) است که به زبان عربی نوشته شد. این اثر، به کوشش صاحب علی محبی، تصحیح و در سال ۱۳۸۸ از سوی انتشارات احسن الحدیث چاپ شد.
انصار با اشاره به اینکه درباره جایگاه این دو کتاب، گروه پژوهشی علوم قرآن و حدیث دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مقاله‌ای نوشته‌اند که در جلد نخست کتاب جریان‌شناسی تفاسیر فقهی به چاپ رسید، ادامه داد: سوم، کتاب تفسیر آیات‌الاحکام شاهی است که آن را سیدامیر ابوالفتح جرجانی (نوه میر سیدشریف) به سفارش شاه طهماسب نوشت که واژه شاهی، اشاره به دستور شاه دارد.
وی افزود: این کتاب، از نخستین تفسیرهای آیات‌الاحکام بوده که به زبان فارسی است و در سال ۱۳۶۲ به کوشش انتشارات نوید تهران، در ۲ جلد، با تیراژ ۳۰۰۰ نسخه و با تصحیح و توضیح ولی‌الله اشراقی به چاپ رسید که چکیده آن، به کوشش غلامرضا جمشید اول، در یک کتاب، با نام جرجانی و آیات الاحکام به چاپ رسید.
پژوهشگر گلستانی همچنین عنوان کرد: چهارم، تفسیر تاویل الایات الظاهره فی فضائل العتره الطاهره اثر شرف الدین علی استرآبادی است که به زبان عربی نوشته شد. این اثر در قم از سوی مدرسه الامام المهدی علیه السلام به چاپ رسید و در سال ۱۳۹۶ به کوشش محمد ظریف ترجمه و از سوی انتشارات راه نیکان در دو جلد با نام فضایل عترت طاهره در تأویل الایات الظاهره به چاپ رسید.
ترجمه قرآن در دیار استرآباد
محمد انصار همچنین در بخش دیگری از سخنانش به اقدامات صورت گرفته در دیار گرگان و استرآباد در خصوص ترجمه قرآن کریم اشاره کرد و گفت: درباره ترجمه قرآن، میرسیدشریف جرجانی، کتابی با نام «ترجمان القرآن» نوشت که آن، رساله‌ای فارسی در معنای برخی از واژه‌های قرآن کریم است.
وی افزود: این اثر، نخستین بار در سال ۱۳۳۳ خورشیدی به کوشش محمد دبیرسیاقی در تهران به چاپ رسید. ولی همه قرآن را دو تن از چهره‌های معاصر این سرزمین، به نامهای سیدجمال الدین استرآبادی (سال ۱۳۵۰) و استاد ابوالقاسم امامی (سال ۱۳۷۰) ترجمه روان کردند.
انصار در پخش پایانی مطالبش درباره دیگر فعالیت‌های انجام شده، گفت: از دیگر کارهای مهم قرآن‌شناسی که به کوشش یکی از بزرگان این سرزمین انجام شد؛ این بود که محمد بن قاسم استرآبادی از دو نفر به نامهای یوسف بن محمد بن زیاد و علی بن محمد بن یسار، تفسیر امام عسکری را روایت کرده‌اند.
وی افزود: این تفسیر، موافقان و مخالفانی دارد که مهم‌ترین دلیل موافقان، اعتماد به راوی است؛ زیرا که شیخ صدوق او را قبول داشت. از سوی دیگر، برخی رجال نویسان، مانند ابن غضائری ایشان را ضعیف می‌داند که این مسئله جای بحث و بررسی دارد که خود مجال جداگانه‌ای را برای آینده می‌طلبد.
گفتنی است؛ محمد انصار دانش‌آموخته کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی، نویسنده و پژوهشگر گرگانی، زاده یکی از محلات قدیمی و فرهنگی شهرستان گرگان (سبزه مشهد) است و تا به امروز آثاری را درباره زیست‌بومش قلمی کرده که می‌توان به عناوینی چون محله سبزه مشهد گرگان، کتابستان حماسه، گل‌های محراب و کتابشناسی استان گلستان و ۱۹ مقاله در دانشنامه گلستان اشاره کرد.
نظر شما