به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، اخیراً به همت انتشارات استاد شهریار، کتابی پژوهشی با محوریت تبیین جایگاه پروین اعتصامی در ادبیات فارسی به قلم نازنین خادم موید منتشر شده که نویسنده از زوایای مختلف به بررسی زوایای پنهان ولی تاثیرگذار شعر و اندیشه اختر چرخ ادب پرداخته است. فرارسیدن زادروز پروین اعتصامی بهانه‌ای شد تا با نویسنده «درآمدی بر نقش و جایگاه پروین اعتصامی در زبان و ادبیات فارسی» درباره پروین و شعر او گفت‌وگو کنیم.
دلیل پرداختن شما به موضوع نقش و جایگاه پروین اعتصامی چه بوده است؟
علامه میرزا محمد قزوینی، شاعر و پژوهشگر ایرانی، قصاید پروین اعتصامی را هم‌ردیف قصاید ناصر خسرو می‌داند و برای توصیف پروین اعتصامی از القابی همچون «رابعه دهر» استفاده می‌کند. همچنین در کتاب «با چراغ و آینه» نوشته محمدرضا شفیعی کدکنی، از پروین اعتصامی با عنوان «مستقل‌ترین شاعر دوره‌ی شعر فارسی پس از مشروطیت» یاد شده است. شفیعی کدکنی حضور پروین اعتصامی را یکی از بزرگترین وقایع ادبی برای شعر فارسی می‌داند و معتقد است بسیاری از شاعران هم‌دوره یا پس از پروین اعتصامی از سبک شعری او تأثیر گرفته‌اند. پروین اعتصامی را نخستین زنی می‌دانند که به معنای واقعی شاعر بوده؛ از وی به نام مشهورترین شاعر زن ایران یاد می‌شود؛ زیرا شعرهای پروین دارای عنصر اصالت است. از همه مهمتر اینکه شعر پروین دارای جنبه آموزشی و اخلاقی است. پروین اعتصامی از جمله شاعرانی است که در دوران حکومت رضاخان درخشید و در دوره مشروطه جایگاه شعری زنان از اهمیت بالای برخوردار و اهمیت بیشتری به آن داده شد. تنها شاعری بود که با نگرشی زنانه به سرودن اشعار سیاسی پرداخت. همین نکات مرا دلبسته پروین کرده و انگیزه‌ای شد تا در این زمینه پژوهش انجام دهم.
محور اصلی مطالعات شما در کتاب ««درآمدی بر نقش و جایگاه پروین اعتصامی در زبان و ادبیات فارسی» چه مباحثی بوده است؟
این کتاب، همان طور که از اسمش پیداست، درآمدی بر نقش و جایگاه پروین اعتصامی در زبان و ادبیات فارسی است که فصل‌های پروین ستاره و الهه ادبی، تبیین موتیف خرد ورزی در اشعار پروین اعتصامی، جامعه‌شناسی ادبیات اشعار پروین اعتصامی، پروین اعتصامی: دُر مکنون صدف سخن، نگاهی کوتاه به گفت‌وگوی شخصیت‌ها در مناظره «مست و هوشیار» پروین اعتصامی بر اساس جرم شناسی انتقادی، تحلیل گفتمان جنسیتی مناظره «دو محضر» بر اساس الگوی فرکلاف، بررسی نقش معنایی و منظوری جملات پرسشی در اشعار پروین اعتصامی، پروین اعتصامی: دُر مکنون صدف سخن، بررسی بن مایه اشعار پروین اعتصامی و ژاله قائم مقامی بر اساس مکتب رئالیسم و بررسی تطبیقی مضامین احساسی و خرد گرایانه در دیوان پروین اعتصامی را شامل می‌شود.
در کتابتان از هنجارشکنی واژگانی در زبان پروین اعتصامی صحبت کرده‌اید، منظور از این هنجارشکنی چیست؟
پروین در دیوان اشعارش تلاش کرده تا آموخته‌ها و آگاهی‌های خود از جهان هستی را با واژه‌های هنجارگریخته خود برای مخاطب بیان کند. کوشش برای رسیدن به زبانی غنی و سرشار یکی از ویژگی‌هایی است که در اشعار پروین کاملاً مشهود است. او کوشیده تا خلاقیت‌های ارزشمندی را در حوزه زبان شعر انجام دهد و واژه‌های جدیدی را به گنجینه زبان فارسی بیفزاید. برخی از این هنجارگریزی‌های واژگانی شامل ساخت اسم مرکب است مثل جوکنار «پرید از شاخکی بر شاخساری / گذشت از بامکی بر جوکناری»، بعضی ساخت صفت مرکب تازه مانند خوش روش «مرد رهی، خوش روش و حق پرست / روز و شبش، سبحه طاعت به دست» و تعدادی ساخت صفت مرکب فاعلی نو مثل عالم فروز با استفاده از ساخت مهرافروز «گشتن اندر کان معنی گوهری عالم فروز / هر زمانی پرتو و تابی دگرگون داشتن» و نیز بعضی ساخت ترکیبات جالب و بدیع است مثل پشت عقل «بدین خردی نیاید از تو کاری / به پشت عقل باید بردباری» است. تعدادی شامل کاربرد صفت مرکب تازه است مانند نوکار «ترا پرواز بس زود است و دشوار / ز نوکاران که خواهد کار بسیار»، دسته‌ای آفرینش واژه‌های نو و جدید است مانند واژه شبرو بر وزن ابرو «چو ماند شبرو ایام بیدار / نه مست در امان باشد نه هشیار» و تعدادی نیز کاربرد ترکیبات وصفی بدیع و زیباست مثل منعم دوشینه «گفت حدیث تو به گوش آشناست / منعم دوشینه چرا بی‌نواست»
مهمترین ویژگی‌های شعر پروین را چه می‌دانید؟
اشعار وی ترکیب‌شده از ادبیات کهن فارسی و ادبیات نوین غرب بود و بیشتر اشعار او در قالب قصیده و قطعه است. قصیده‌های پروین اعتصامی اغلب سبکی شبیه اشعار ناصر خسرو را دارند، با این تفاوت که اعتراض‌های پروین بر خلاف لحن سخت ناصرخسرو، آکنده از لحن نرم و مطلوب است. پروین اعتصامی اگرچه متعلق به دوران معاصر بود اما روح و جانش به جهت انس با ادب کلاسیک و شاهکار های شعر فارسی در قلمرو شعر کلاسیک قرار دارد. شاید بتوان اصلی‌ترین عامل را در تبدیل شدن پروین اعتصامی به شاعری که امروز می‌شناسیم روح زمانه و تحولات سیاسی و اجتماعی آن زمان دانست. پروین اعتصامی، در طول حیات کوتاه خود، رخدادهای سیاسی و اجتماعی بسیاری را به چشم دید. از صدور فرمان مشروطیت گرفته، تا جنگ جهانی اول و بر تخت نشستن رضاشاه و این رویدادها ذهن حساس و آماده پروین اعتصامی را به‌شدت تحت تأثیر قرار دادند. شاید به همین دلیل است که ظلم‌ستیزی، مقابله با فقر، و توجه به عدالت اجتماعی از جمله شعرهای پروین تعلیمی و اخلاقی است و ملک‌الشعرای بهار سبک شعری پروین را مستقل و چیده‌شده از دو سبک خراسانی در قصاید وعراقی در قطعات و مناظرات دانسته وی در بیان مقاصد خود از هنرهای شخصیت‌بخشی، تخیل و تمثیل با شیوایی کم‌نظیری استفاده بسیار کرده است. مهمترین موضوعات اجتماعی در شعر پروین شامل پند و اندرز به جوانان، توجه به حال ایتام، توصیه به سعی، تلاش وکار، حمایت از اقشار زحمتکش و ابراز همدلی با محرومان است. پروین اعتصامی بی‌تردید در سبک شعری از شیوه قدما تقلید کرده یعنی آثارش از لحاظ قالب و مضمون و شکل و محتوا تقریباً به شیوه گذشتگان است ولی در پیروی از دیگران چون یک مقلد آگاه رفتار کرده و با گرفتن عناصر شعری به‌ویژه وزن و شکل اثر، آن را مطابق با زمان و مکان مورد نظر خود ساخته و پرداخته کرده و با تکیه برغنای فکری خود، با مفاهیم انسانی ومضامین اخلاقی همراه کرده است. اشعار او را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ دسته اول که به شیوه سبک خراسانی و شامل پند و اندرز است و بیشتر به قصاید ناصرخسرو شباهت دارد. دسته دوم نیز اشعاری است که به شیوه سبک عراقی سروده شده و بیشتر جنبه داستانی به‌ویژه از نوع مناظره دارد و به سبک شعری سعدی نزدیک است و این دسته از اشعار پروین شهرت بیشتری دارند.
زن بودن پروین تا چه اندازه شعر این شاعر را زنانه کرده است؟
شعر پروین، شعری زنانه است. در تاریخ شعر زنانه فارسی، پروین تنها زنی است که زیباترین اشعار سیاسی و انتقادی را با نگرشی زنانه سروده و از جهت کمیت و کیفیت چنین اشعاری با هیچکدام از زنان شاعر همانند نیست. مهم ترین امتیاز در تفاوت اندیشه او با زنان شاعر همزمانش در اتکا به توانایی اندیشه و خردگرایی است. پروین در اشعار خود از هیچ گونه واژه‌ای که دارای بار جنسیتی باشد، استفاده نکرده و تنها نوع جنسیت‌گرایی در شعرش منوط به احساسات مادرانه اوست. حجب، حیا و کمرویی او در کنار سبک زندگی خصوصی او که سبب شده تا طعم واقعی عشق نچشیده باشد دلیل این است که زنانگی خود را در پس پشت مادرانگی‌های یک زن پنهان کند اما در گفتار او رقت قلبی مخصوص زنان را می‌بینیم.. پروین هرگز از من شخصی و خصوصی خود نگفت و نتوانست خود را از سانسورهای ذهنی رها کند و تمناهای زنانه‌اش را در شعرش مطرح کند. او بیش از آنکه عارفه‌ای پارسا باشد منتقدی اجتماعی بود که درد اجتماع انسانی را خودپرستی و خودکامگی می‌دانست و پستی مقام زنان را جمله از بی‌دانشی آنان می‌دانست.
نگاه پروین به زن ایرانی چگونه بوده است؟
در عصر پروین، مسئله زنان به دلیل تاثیرپذیری از تحولات جهان از بعد فرهنگی گذشته خارج و به مسئله سیاسی تبدیل شده بود اما شاعر اگرچه در جریان‌های اجتماعی مربوط به زنان مداخله نمی‌کرد، اما هنگامی که زمینه برای دخالت فعال زنان در امور اجتماعی مساعد شد اشعاری سرود. نگاهی ژرف در اشعار پروین هم نشان می‌دهد که شاعر به مسئله آموزش زنان در اثر خود بی‌تفاوت نبوده و همواره آنان را به کسب علم و دانش و تلاش دعوت کرده است. پروین علاوه بر اهمیت نقش مادری زنان در تربیت نسلی آگاه و با شعور، دانایی را مهمترین شرط برای اجرای صحیح نقش مادری می‌دانست و معتقد بود، ارزش واقعی زن در سادگی، پاکی و پرهیز اوست، زن نباید مقلد باشد و خود استقلال فکری و فرهنگی داشته باشد و به ارزش هنر ملکوتی خود پی ببرد.
شما در بررسی اشعار پروین با نوآوری سبکی نیز روبه‌رو شدید؟
دیوان پروین دارای ۲۴۸ قطعه شعر است که از آن میان ۶۵ قطعه به صورت مناظره سروده شده، قطعه‌هایی که مضامین اجتماعی را با دید انتقادی به تصویر کشیده است. در میان اشعار او تعداد بسیاری حکایت به صورت مناظره میان اشیا، حیوانات و گیاهان وجود دارد که بیشتر آنها در قالب داستان‌های مینی‌مال امروزی می‌گنجد. درون مایه حکایت‌های او بیشتر درباره غنیمت شمردن وقت و فرصت‌ها، نصایح اخلاقی، انتقاد از ظلم و ستم به مظلومان و ضعیفان و ناپایداری احوال این دنیاست.
ملک الشعرای بهار در مقدمه‌ای که بر دیوان وی نگاشته، چنین تاکید کرده است: «این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوه تلفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل و آن دو یکی شیوه خراسان است خاصه استاد ناصر خسرو قبادیانی و دیگر شیوه شعرای عراق و فارس است به ویژه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی علیه الرحمه و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکماً و عرفا است و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم معانی و حقیقت جویی است ترکیب یافته و شیوه ای بدیع و فاضلانه به وجود آورده است.»
به نظر شما شعر و اندیشه پروین تا چه اندازه توانسته در ادیبان دورانش و نیز شاعران پس از خود تاثیرگذار باشد؟
حسین خالقی‌راد در کتاب «پروین و قطعه‌سرایی» او تاکید کرده که پروین توانسته است از آموخته‌های خود از ادبیات غرب در کنار حفظ اصالت‌های شرقی و اخلاقی بهره گیرد و در جهت عمق بخشیدن به اشعار و وفق دادن آنها با اقتضائات زمان خویش استفاده کند؛ بنابراین شعر او و چند تن از شاعران اوایل قرن بیستم برخلاف مسیر سنت حرکت کرده و در لایه‌های زیرین آن جویباری جاری است که در نگاه‌های گذرا و شتابزده به چشم نمی‌آید. هرچند که تعداد شاعران زن نسبت به مردان در سراسر تاریخ ادبیات ایران اندک است؛ اما وجود همین تعداد محدود نیز گویای این حقیقت است که زنان بزرگ ایران هم همپای مردان در ساخت جهانی سرشار از عطوفت و مهربانی اگر نگوییم که سهم بیشتری داشته اند باید گفت که زنان دارای نقشی ممتاز در سرنوشت جامعه بوده اند. از جمله شاعرانی که جایگاه والا در عرصه شعر و شاعری بانوان ایران زمین دارد، پروین اعتصامی است که عمر نه چندان بلند او، سلسله بلندی از فضیلت ها و سجایای اخلاقی اوست و در مدت کوتاه زندگی خود بسیاری از اشعار لطیف که ترکیبی از دو سبک خراسانی و عراقی را از خویش به یادگار گذاشته است.
نظر شما