به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در صدر اسلام یکی از وظایفی که زاهدان و مسلمانان راستین برای خود می‌شناختند، رفتن به جهاد و جنگیدن در مرزهای اسلام بود و بسیاری از صوفیان متقدم بارها به غزای کافران رفته و برخی از آنها در این راه به شهادت رسیده بودند. از آن پس صوفیان در خانقاه‌ها اقامت گزیدند و از جهاد اصغر به جهاد اکبر یعنی جهاد با نفس اماره پرداختند. به همین سبب، فتوت که نخستین مفهوم آن مترادف با شجاعت و بخشندگی بود تغییر معنی داد و به ایثار و برخاستن از سر هوای نفس و هوس‌های نفسانی و تخلق به اخلاق حسنه اطلاق شد. (واعظ کاشفی، ۱۳۵۰، ص ۱۱)

آنچه بازگو شد بخشی از کتاب «تشیع، همبستگی و مخاطره هویت‌گرایی» ادوار اجتماعی فعالیت‌های خیریه نهاد دین به کوشش آرمان ذاکری است که از سوی نشر نی به بازار کتاب آمده است. این کتاب با مباحث مقدماتی: «تشیع و امر اجتماعی و شش فصل شامل فعالیت‌های خیریه در تاریخ تشیع: مفاهیم نظری»، «ادوار اجتماعی فعالیت‌های خیریه در تاریخ علمای شیعه»، «ادوار فعالیت‌های خیریه در سنت تصوف ایرانی»، «ادوار فعالیت‌های خیریه مراجع شیعه در عصر پهلوی»، «فعالیت‌های خیریه نهاد دین پس از برآمدن جمهوری اسلامی» و «یک قرن فعالیت‌های خیریه مراجع شیعه: از تبلیغ سنتی تا هویت‌گرایی» سامان یافته است.

مباحث مقدماتی: تشیع و امر اجتماعی

نویسنده در این مبحث به شرح اقلیت و پروبلماتیک هویت می‌پردازد و بیان می‌کند: تشیع مذهب اقلیت است. در دوره‌های مختلفی متهم می‌شود که از دین خارج شده است. آنها را «رافضی» و «خارجی» خوانده‌اند، گاه پیشوایانشان را تبعید، یا زندانی کرده و گاه آنها را کشته‌اند. حافظه تاریخی تشیع با رنج و عزا شکل گرفته است. مهم‌ترین مناسک جمعی تشیع عزاداری است و زیارت. اغلب گره‌خورده به هم. مظلومیت، غربت، غیبت و انتظار فرج واژه‌های تکراری مناسک جمعی تشیع است، مناسکی برای حفظ حافظه و هویت جمعی. عزاداری رسانه شیعه است (مظاهری، ۱۳۸۹) در ادامه به بیان چند پرسش می‌پردازد و می‌نویسد: آیا روحانیت شیعه توانسته است متناسب با شرایط جدیدی که در آن قرار گرفته دست به بازسازی فعالیت‌ها و شیوه حضور خود در جامعه بزند؟

امروزه این پرسش بیش از هر زمان دیگر در برابر روحانیت شیعه قرار دارد که پاسخ او به اوضاع جدیدی که مولفه‌های اصلی آن «کاهش اقتدار اعتقادی روحانیت شیعه»، «افزایش تنش‌های مذهبی میان جامعه و حکومت»، «اهمیت یافتن مسئله اجتماعی در جامعه» و «شدت گرفتن نزاع شیعه-سنی در منطقه برای چیست؟» روحانیت شیعه در واکنش به مسائل اجتماعی و در راس آنها مسئله فقر چه عملکردی داشته است؟ در اوضاع کنونی روحانیت شیعه چگونه می‌تواند در ایجاد همبستگی اجتماعی در جامعه نقش ایفا کند؟ اینها سوالاتی است که نویسنده پاسخ آنها را با مطالعه فعالیت‌های خیریه نهاد دین در این اثر جست‌وجو کرده است.

فعالیت‌های خیریه در تاریخ تشیع: مفاهیم نظری

نویسنده در این فصل هدف از مطالعه تاریخ را بیان می‌کند و می‌نویسد: مطالعه تاریخ تحولات مفهومی و اجتماعی فعالیت‌های خیریه در نهاد دین در ایران با تاکید بر عملکرد نهادهای دینی شیعیان است. ما در مرور فعالیت‌های خیریه در تاریخ تشیع ایران دو جریان اصلی نهادی را شناسایی کرده‌ایم: جریان علمای شیعه و جریان اهل تصوف. در مطالعه هر یک از این دو جریان به دو دسته از متون توجه شده است. دسته اول متونی که تصویرگر درک فعالیت‌های خیریه در میان هر یک از این گروه‌ها بوده است، یعنی متون نظری و دسته دوم متونی که به فعالیت‌های خیریه پرداخته‌اند.

در مطالعه متون دسته اول به دنبال معنای واژگان مترادف هدیه و خیریه بوده‌ام. سه دسته متون از این نظر واجد اهمیت بوده‌اند: اول متن قرآن به عنوان متن پایه دینی، دوم روایات شیعی مرتبط؛ و سوم کتب اخلاقی و عرفانی که در تاریخ اسلام در سه سنت اصلی فلسفی، عرفانی و حدیثی نوشته شده‌اند و برخی نیز تلاش کرده‌اند اجزایی از هر یک از این سنت‌ها را با یکدیگر ترکیب کنند. (احمدپور و دیگران، ۱۳۹۳)

ادوار اجتماعی فعالیت‌های خیریه در تاریخ علمای شیعه

نویسنده در این فصل مطالعه تاریخ فعالیت‌های خیریه علمای شیعه نیازمند داشتن تصویری از تحول منابع مالی آنها در دوره‌های مختلف تاریخی می‌داند و می‌نویسد: وجود منابع مالی مهم‌ترین پیش‌شرط حضور در فعالیت‌های خیریه بوده و به صورت تاریخی نیز معمولاً هر جا سخن از منابع مالی شیعه به میان آمده، منابع مصرف آن نیز توضیح داده شده است. به همین دلیل می‌توان به طور کلی ادعا کرد، اگر از وجوه فردی فعالیت‌های خیریه علما صرف‌نظر کنیم، ادوار تحول منابع مالیه علمای شیعه پیوندی آشکار با ادوار تحول فعالیت‌های خیریه داشته است. به همین دلیل در ادامه شرحی از تحول تاریخی منابع مالی علمای شیعه ارائه خواهم کرد و می‌کوشم پیوند آن را با نظام‌های فعالیت خیریه در دوره‌های مختلف نشان دهم. همین مسئله سبب می‌شود که بتوانیم با مطالعه فعالیت‌های خیریه تا حدی به ترسیم مختصات اقتصاد سیاسی تشیع نیز نزدیک شویم. منابع مالی که در دوره‌های مختلف به دست علمای شیعه می‌رسیده عمدتاً از محل موقوفات، وصیت‌ها، نذورات، زکوات، خمس، صدقات، هدایای شیعیان و کمک‌ها و مقرری‌های دولتی تامین شده است.

نویسنده در این فصل به حضور علمای برجسته و تاثیر آنها بر وضعیت منابع مالی علما و فعالیت‌های خیریه آنها داشته و می‌نویسد: محقق کرکی (۸۷۰-۹۴۰ ه.ق) یکی از علمای برجسته مهاجر این دوره است که هم از حیث علمی و هم از حیث سیاسی و اجتماعی مرتبه بسیار بالایی داشته و با حضورش در ایران نقطه عطفی در مناسبات علما با قدرت سیاسی ایجاد کرد. مطالعه احوال و آرای او پرتوی روشن بر وضعیت منابع مالی علما و فعالیت‌های خیریه آنها در این دوره می‌افکند. او نخست به دعوت شاه اسماعیل و پس از آن به دعوت شاه طهماسب صفوی به ایران آمد و در ساختار حکومت قدرتی بی سابقه یافت.

ادوار فعالیت‌های خیریه مراجع شیعه در عصر پهلوی

از نگاه مولف کتاب، فعالیت‌های خیریه نهاد دین در ایران پس از اسلام دو صورت‌بندی کاملاً متمایز داشته است. هر دو صورت‌بندی در واکنش به بازسازی شاهنشاهی ساسانی در خلافت عباسی و تبعیض نظام‌مند همزمان آن در مواجهه با شیعیان و ایرانیان شکل گرفته‌اند، اما در دو مسیر متفاوت. یک صورت‌بندی را علمای شیعی داخل جاذبه خلافت بغداد شکل دادند و صورت‌بندی دیگر را اهل تصوف خارج از جاذبه خلافت بغداد بنا کردند.

در کل یافته‌های این اثر نشان می‌دهد علمای شیعه تاکنون نتوانسته‌اند متناسب با مسائل اجتماعی روز جامعه، نظام فکری و نیروی اجتماعی خود را به گونه‌ای بازسازی کنند که بتوانند در حوزه‌هایی مانند فقر و بیکاری و اعتیاد و روسپی‌گری نقشی ویژه ایفا کنند. در شرایط اضطرار اقتصادی ناشی از ترکیب سیاست‌های نولیبرال با تحریم‌های اقتصادی و ناکارآمدی‌های دولت‌ها در ایران، علما هیچ گفتار یا سازمان منسجمی برای مواجهه با این وضعیت ندارند. به همین دلیل در چند دهه گذشته مدام از مسائل اجتماعی و اقتصادی عامه مردم فاصله گرفته‌اند و بخشی از مشروعیت خود را از دست داده‌اند.

مطالعه فعالیت‌های خیریه مراجع تقلید شیعه در سده گذشته نشان می‌دهد این فعالیت‌ها از ابتدای دهه هفتاد با پیدا شدن جهت‌گیری هویت‌گرایانه، دچار دگردیسی مهمی شده است نهاد دین اکنون در موقعیتی است که می‌بایست میان دو جنس همبستگی متضاد انتخاب کند: هویت‌گرا شدن یا اجتماعی شدن؟ صورت مسئله اما هنوز نه روی میز مراجع شیعه است و نه روی میز روشنفکران و دانشگاهی‌ها؛ این، جایی است که شاید چنین آثاری بتوانند نقشی ایفا کنند: در ساختن همبستگی اجتماعی.

کتاب «تشیع، همبستگی و مخاطره هویت‌گرایی» ادوار اجتماعی فعالیت‌های خیریه نهاد دین به کوشش آرمان ذاکری با ۴۳۶ صفحه، شمارگان ۷۰۰ نسخه و بهای ۴۰۰ هزار تومان از سوی نشر نی منتشر شد.