سرویس فرهنگ مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ در مقدمه کتاب «عملیات فریب» خاطرات به جامانده از شهید اسدالله قاضی که به همت برادرش مرتضی قاضی به چاپ رسیده است، چند جمله قابل توجه آمده «در واقع دفترچه، نه تنها بخشی از کتاب است، بلکه استخوان‌بندی و محور خاطرات و اتفاقات آن است. مطمئناً دفترچه‌هایی از این دست کم نیستند. کتاب «عملیات فریب» تلاش من برای گویا کردن یکی از این دفترچه‌هاست. دفترچه‌هایی که بکرترین اسناد جنگ‌اند و گوشه خانه‌هامان خاک می‌خورند.» مولف کتاب روی نکته مهمی دست گذاشته و آن دست‌نخورده‌ترین اسناد جنگ یعنی دفترچه‌هایی است که رزمندگان از اصل و حواشی عملیات‌ها نوشتند و چون در آن زمان نوشته شده، از اهمیت زیادی برخوردار است. دفترچه‌هایی که برخی از آنها با تلاش بعضی از مولفان و پژوهشگران جنگ در حال انتشار است که البته برخی از آنها شامل همه آنچه ثبت شده، نیست. ضمن این‌که تعداد انگشت‌شماری از یادداشت‌های جنگ منتشر شده است و به نظر می‌رسد که چندان همتی برای انتشار سایر یادداشت‌ها و دفترچه‌های جنگ تحمیلی وجود ندارد. از طرف دیگر نگرانی در رابطه با گردآوری، ثبت و ضبط دفترچه‌های جنگ وجود دارد، چنان‌که مرتضی قاضی در گفت‌وگوی خود بر این مهم تاکید می‌کند. قاضی از مولفان و پژوهشگران جنگ تحمیلی است که در زمینه یادداشت‌های جنگ به نکات قابل تاملی اشاره کرده است با او درباره اهمیت، علت انتشار کمرنگ یادداشت‌های جنگ گفت‌وگو کردیم که در زیر می‌خوانید.

درباره یادداشت‌های جنگ عراق و ایران دو نگاه وجود دارد؛ درباره جنگ یادداشت چندانی وجود ندارد و هر چه بود تا کنون به چاپ رسیده است. نگاه دیگر حاکی از آن است که برخی فعلاً تمایل به چاپ یادداشت‌هایشان ندارند و افراد زیادی هستند که در جنگ دست به قلم بودند. به نظر شما چرا تا کنون یادداشت‌های زیادی از جنگ منتشر نشده است؟

درباره یادداشت‌های جنگ تا جایی که خبر دارم و مشاهده کردم یادداشت‌های زیادی وجود دارد. من که دو برادرم شهید شدند، بخشی از دست‌نوشته‌های آنها در منزل ما هست که بخشی از آن یادداشت‌ها در کتاب «عملیات فریب» کار شد که صفحات دفترچه را هم در انتهای کتاب اسکن کردم. برای همین اطلاع دارم از این دفترچه‌های قدیمی در منزل رزمنده‌ها، جانبازان و خانواده‌های شهدا وجود دارد. در رابطه با میزان دقیق یادداشت‌ها می‌توان از بنیاد شهید یا مراکز متولی آمار گرفت. همچنین سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس (زیر مجموعه بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس) اسنادی از این دست را گردآوری کرده است. تا جایی که اطلاع دارم هفت میلیون برگ سند در آنجا وجود دارد که شامل یادداشت‌ها، عکس و احکام است. همین عددی که وجود دارد و میزان یادداشت‌هایی که تا کنون چاپ شده، خودش یک مساله است. به قول استاد علیرضا کمری چرا ما یک سامانه مشخص نداریم که آمار دقیقی در این زمینه داشته باشد.

یکبار از بچه‌های دفتر تبلیغات جنگ شنیدم که گفتند در هر عملیات دو دفترچه به رزمنده‌ها می‌دادند؛ یک دفترچه که دست خودشان می‌ماند و دفترچه دیگر را به دفتر تبلیغات جنگ می‌دادند. در همین راستا یک عددی شنیدم که یک میلیون دفترچه در کانکس‌ها بوده است. خبر بد این‌که، من هر چه جست‌وجو کردم ردی از آنها پیدا نکردم. حالا برخی گفتند که یک میلیون دفترچه نبوده، چون برخی از دفترچه‌هایی که پخش کردیم، برنگشت و نزدیک ۱۰۰ تا ۱۵۰ هزار دفترچه بوده است. اما از همین تعداد هم ردی پیدا نشد!

اگر به دفتر بنیاد حفظ و نشر ارزشهای دفاع مقدس در استان‌های مختلف، بنیاد شهید و مراکز مردمی جنگ مراجعه کنید، دفترچه‌هایی وجود دارد که برخی از آنها عکس می‌گیرند و می‌فرستند تا درباره آنها ایده‌ای شکل بگیرد. از جمله در این زمینه محمدرضا کلانتری سرچشمه در یزد دو جلد کتاب منتشر کرد با عنوان «روایت صدیقین: روایت شهدای یزدی از دفاع مقدس» (جلد ۱و ۲) که بر اساس دفترچه خاطرات رزمندگان یزدی جنگ را روایت کرده است. کتابی که کلانتری منتشر کرده نشان از آن دارد که در دفترچه‌ها محتوای زیادی وجود داشته که دست مولف در روایت جزئیات جنگ باز بوده که توانسته از آن یک کتاب دو جلدی دربیاورد!

نکته قابل توجه این است که چند دهه از جنگ گذشته اما هنوز سامانه‌ای وجود ندارد که این اطلاعات را گردآوری کند. من هنوز دفترچه برادرم را در خانه نگهداری می‌کنم و گاهی که آن را بیرون می‌آورم دیگران به من گوشزد می‌کنند که مبادا گم شود یا آسیب ببیند. منظور این‌که باید جایی برای نگهداری این نوع اسناد وجود داشته باشد. شاید مقدور نباشد همه دفترچه‌های رزمندگان در جنگ گردآوری شود، اما کاش تلاشی صورت می‌گرفت که فهرستی از آنها تهیه و در یک سامانه ثبت شود.

درباره مدافعان حرم هم همین‌طور است و دفترچه‌های زیادی از آنها به جا مانده است به طوری که اطلاع دارم حاج قاسم سلیمانی هر روز یادداشت می‌نوشت و اکنون یادداشت‌های او در حال ثبت شدن است. اگر چنین باشد که او هر روز یادداشت نوشته باشد با میزان قابل توجهی از یادداشت‌های او مواجه هستیم که اطلاعات خوبی درباره حضور مدافعان حرم در اختیار ما خواهد گذاشت.

درباره اهمیت یادداشت‌های جنگ بفرمایید؟

این یادداشت‌های نزدیک‌ترین حس و حال وقایع جنگ را به ما منتقل می‌کنند. از طرفی چون یادداشت‌ها به انسان آن اتفاقات و حال و هوا نزدیک است، شامل اطلاعات دست اولی است که بسیار برای تحلیل وقایع جنگ اهمیت دارد. زیرا بعد از چند دهه از جنگ افراد عوض شدند و اکنون در روایت خاطرات‌شان کلی ملاحظات دارند که چه بگوییم و چه نگوییم. در حالی که خیلی اوقات وقتی رزمندگان خاطرات جنگ را نوشتند، برای این نبود که کسی بخواند، آنها وقایع را ثبت کردند و منتظر شهادت بودند. به نظرم یادداشت‌های جنگ سرمایه ویژه‌ای است که باید به آنها توجه بیشتری شود.

چرا تا به امروز یادداشت‌های کمی از جنگ عراق و ایران منتشر شده است؟

سطح دفترچه‌های روزانه که از جنگ به جا مانده، متفاوت است. امروز می‌دانیم بعضی از فرماندهان جنگ دفترچه خاطرات داشتند که اگر آنها منتشر شود، شاید برخی مسائل پیش بیاید. چون تصور می‌کنم یکی از دلایل پرداختن شما به یادداشت‌های جنگ انتشار کتاب «راه خون» روزنوشت‌های شهید غلامرضا صالحی است که در معرفی کتاب آمده که بخش‌هایی از آن به دلیل ملاحظاتی حذف شده است. این حذفیات به دلیل ملاحظاتی که فرماندهان درگیر در جنگ تشخیص دادند، صورت گرفت. در آن ملاحظات مسائلی بوده که در جلساتی از جنگ مطرح شده است و به نگاه برخی نظامیان هنوز ظرفیت لازم برای بیان آنها وجود ندارد. این مسائل را در سطوح پایین نظامی هم در نظر بگیرید برای مثال اختلاف میان دو یگان که اکنون گفتن آنها از منظر نظامی‌ها مناسب نیست. گاهی هم شاید من از کسی بدم بیاید در یادداشت‌ها از او می‌نویسم و آنچه می‌آید بر اساس درکی است که آن موقع از افراد داشتم که مثلاً فلانی فرد بی‌تدبیر بوده، اما در اصل شاید قضایا فرق داشته است. امروز جزئیات بسیاری درباره مسائل جنگ مطرح شده که نشان دهنده آن است برخی مسائل آن‌طور نبود که ما فکر می‌کردیم. به همین دلیل دفترچه‌های به جا مانده از جنگ وقتی منتشر می‌شود، شاید ایجاد مساله کند. برای همین تصور می‌کنم بیان بعضی مسائل درباره جنگ مثل روایت کربلای ۴ که یکی از مسئولان جنگ گفت عملیات فریب بود و چه بلوایی درست شد و واکنش‌های متفاوتی را در سطح جامعه برانگیخت. هر چند باید این موضوع را مورد توجه قرار داد که اغلب کسانی که در جنگ شرکت کردند، نظامی نبودند از کف خیابان بلند شدند و به جنگ رفتند، انتظار در سطح ژنرال نباید از آنها داشت، (هر چند بعداً به ژنرال تبدیل شدند) اما تلاش کردند با تمام محدودیت‌ها و تحریم‌ها با تمام توانشان از کشور دفاع کنند.

چه باید کرد تا یادداشت‌های جنگ منتشر شوند و بیش از این مشمول مرور زمان نشوند؟

ابتدا باید همه یادداشت‌های جنگ گردآوری شوند. ضمن اینکه نباید انتظار داشت همه این دفترچه‌ها منتشر شوند، چون همه در سطحی نیستند که به چاپ برسند. از طرفی برخی یادداشت‌های جنگ هم مناسب چاپ برای عموم مردم نیست و باید برای آنها پاورقی نوشته شود که این اتفاق در این بستر و زمینه تاریخی روی داده است تا وقتی فردی که آن را مطالعه می‌کند تنها به روایت راوی بسنده نکند و حواشی و شرایط پیرامون آن را نیز بخواند. همچنین وقتی از یادداشت‌ها به صلاحدید مسائلی حذف می‌شود، بهتر است فهرست‌وار به آن موارد اشاره شود. ضمن این‌که امکان مراجعه پژوهشگران به اصل دفترچه وجود داشته باشد.

امروز وقتی کتاب «راه خون» را مطالعه می‌کنیم تقریباً در جریان قرار گرفتیم که چه مطالبی از کتاب حذف شده است. اما کاش این امکان وجود داشت که پژوهشگران بتوانند به اصل دفترچه‌ها مراجعه کنند و مسائلی را که امکان نشر آن نبود، مطالعه کنند.