خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)-نیکنام حسینی‌پور، مدیرعامل خانه کتاب؛ به‌نظر می‌رسد کرونا؛ این ویروس مرگبار و عالم‌گیر که درحال درنوردیدن تمام مرزهای دنیا است، در تمام ابعاد زیست و زندگی انسان بر روی کره خاکی آثار ویرانگر و بی‌سابقه‌ای برجای نهد؛ به‌حدی که برخی از اندیشمندان از احتمال تقسیم ادوار زندگی انسان به دو دوره قبل و بعد از کرونا صحبت می‌کنند و برخی آن را با رویدادهای بزرگی همچون فروریختن دیوار برلین و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی مقایسه می‌کنند. اگرچه هنوز خیلی زود است تا از پیامدهای این فراگیری مرگ‌آفرین با قاطعیت صحبت کرد، اما تردید نمی‌توان داشت که جهان و نوع بشر در آستانه شرایط جدیدی قرار دارد.
به نظر می‌رسد در حوزه فرهنگی اتفاقاتی خواهد افتاد:
- مردم همدیگر را بیشتر دوست خواهند داشت اما با شیوه و شکل جدید؛ بدون اینکه همدیگر را در آغوش بگیرند یا به همدیگر دست بدهند. آنها قدر همدیگر را بیشتر خواهند دانست.
- جمع‌گرایی به فردگرایی تقلیل پیدا می‌کند و اگر جمع‌هایی وجود داشته باشند، بسیار کوچک و حداکثر به یک جمع خانوادگی محدود خواهند شد.
- نقش فضای مجازی و دنیای دیجیتال در زندگی افراد بیشتر می‌شود و به‌جای حضور فیزیکی، از این فضاها استفاده خواهد شد.
- فضای کار کردن را تغییر می‌دهد و دورکاری و در خانه کارکردن برای کارگاه‌ها و شرکت‌ها با بسترسازی الکترونیکی بیشتر می‌شود و تحولات دیگری که در حال اتفاق‌افتادن هستند.
کرونا، قرنطینه و افزایش سرانه مطالعه
از آنجا که معلوم نیست این شرایط جدید تا چه زمان ادامه یابد، نخست باید دید در دوران کرونا چه کارهایی می‌توان انجام داد و سپس در مورد برنامه‌های پس از کرونا صحبت کرد. لذا در این نوشته از دو زمان در ارتباط با شرایط کرونایی صحبت شده است: نخست: «در زمانی»، یعنی در ایام فراگیری کرونایی و قرنطینگی؛ دوم: «پس از کرونا»، یعنی پس از مهار ویروس و بازگشت به شرایط ماقبل کرونا.
به نظر می‌رسد کرونا، سرانه مطالعه را افزایش داده است؛ زیرا انسان‌ها برای در امان ماندن از این ویروس مرگبار، ناگزیر به مطالعه هستند تا اطلاعات و دانش خود را نسبت به آن افزاش دهند. علاوه بر یادگیری و افزایش آگاهی در زمینه این ویروس ناخوانده و نامیمون، در قرنطینه بودن باعث می‌شود کتابهایی که شاید سال‌ها در قفسه کتابخانه‌های خانگی خاک می‌خوردند، مجددا خوانده شوند و آنها را جان تازه‌ای ببخشد.
کتابهایی که خریداری شده‌اند اما خوانده نشده‌اند -یا حتی خوانده شده‌اند اما مجددا با نگاهی دیگر- خوانده می‌شوند؛ با پیام های جدید. در واقع کتاب‌ها مرتب گردگیری و ورق زده می شوند. در این میان کتاب‌های الکترونیکی و دیجیتالی با استقبال فزاینده مواجه خواهند شد.
ابتکارعمل از سوی اهالی نشر
ناشران و کتاب‌فروشان هم در این شرایط دست به کارهای ابتکاری زده‌اند، از سفارش تلفنی و پیک رایگان و ضدعفونی کردن بسته‌ها، تا معرفی کتاب‌های خوب به مخاطبان و خریداران غیرحضوری.
نویسندگان و اهالی قلم هم در فضای مجازی و خبرگزاری‌ها نسبت به معرفی کتاب‌های خوب برای خانواده‌ها و مخاطبان اقدام کرده‌اند. بعضی از ناشران و کتاب‌فروشان هم فضای کرونایی را فرصت جدیدی تلقی کرده و سایت‌های خود را به‌روز کرده‌اند و این اجبار ناخواسته باعث شده است به سمت الکترونیکی شدن فعالیت‌های خود حرکت کنند؛ فرایندی که احتمالا عقب‌گردی نخواهد داشت.
اقدامات سازمان‌ها و نهادهای دولتی
نهادها و سازمان‌ها و مؤسسات دولتی هم برای عبور از این شرایط و فراهم کردن اوقات مناسب برای ایام قرنطینه اقداماتی را شروع کرده‌اند. معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با راه اندازی «پویش کتاب–خانه در روزهای کرونایی» در زمینه کتاب‌های الکترونیک، و اختصاص بخشی از یارانه کتاب، شرایطی را فراهم ساخت تا کتاب‌های عمومی با 70 درصد تخفیف و کتاب‌های کودک و نوجوان با 80 درصد تخفیف توسط تعدادی از پرمخاطب‌ترین پلت‌فرم‌های موجود در اختیار علاقمندان و درخانه ماندگان قرنطینه‌ای قرار بگیرد.
مؤسسه خانه کتاب با حمایت معاونت امور فرهنگی طرح خدمات ویژۀ پستی را با نام «طرح عبور از کرونا با کتاب» اجرایی کرد. در این طرح بسته‌های تا دو کیلوگرم تقریباً با 50 درصد تخفیف(هر بسته 30 هزار ریال به تمام نقاط کشور) ارسال می‌شود. تخفیف یادشده یارانه‌ای است که معاونت امور فرهنگی ارایه می‌کند.
مؤسسه خانه کتاب از هفته اول اسفند به منظور گسترش روحیه امید و آرامش به جامعه، پویش «تندرست باش ای ایران» را راه اندازی کرد که طی آن سخنان و توصیه‌های نزدیک به 50 تن از مفاخر فرهنگ و هنر و قلم در مورد نقش و اهمیت کتابخوانی در ایام قرنطینه و برای عبور از این بحران در قالب نما صدا از طریق شبکه‌های اجتماعی عرضه شد.
خانه کتاب همچنین به منظور تشویق کودکان و نوجوانان به کتابخوانی در ایام تعطیلی کرونایی مدارس، به ساخت حدود 70 کلیپ از برگزیدگان و مشارکت‌کنندگان مسابقۀ پوپک دانا اقدام کرد که «با کتاب کرونا را شکست می‌دهیم» نام داشت در شبکه‌های اجتماعی پخش شد.
همچنین برای حمایت از کتابفروشیها، لیست کتاب‌فروشانی که موسسه جمع‌آوری کرده بود، با شماره تلفن برای دسترسی راحت‌تر مردم بر روی سایت خانه کتاب بارگذاری شد و حتی اسامی مخاطبان وخریداران طرح‌های فصلی هر کتابفروشی را در پنل اختصاصی آنها قرار داد تا بتوانند با آنها ارتباط بگیرند ودایره ارتباطی‌شان به دلیل کرونا قطع نشود؛ دست‌کم در حد یک احوال پرسی ساده و معرفی کتاب‌های تازه.
دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز پویش کتابخوانی «با کتاب در خانه» را طراحی کرد که با همکاری خانه کتاب، شبکه شهرها و روستاهای دوستدار کتاب، و ادارات فرهنگ و ارشاد اسلامی تمامی استان‌ها به‌راه افتاده است. در این پویش، کودکان و نوجوانان سراسر ایران، در کلیپ‌های کوتاه دو دقیقه‌ای که در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند، به معرفی کتابی می‌پردازند که در فضاهای قرنطینه خانوادگی مطالعه کرده‌اند.
سایر سازمان‌ها و نهادهای کتابی کشور مثل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، کتابخانه ملی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و... نیز فعالیت‌های ارزشمندی برای عبور از شرایط دشوار کشور، بر محور کتاب آغاز کردند که جای تقدیر دارد.
ضرورت‌های پساکرونایی
همه این‌ها البته مختص ازسرگذراندن این بلای عالم‌گیر است اما پرسش مهم‌تر این است که در شرایط پس از کرونا، حوزه کتاب چه شرایطی خواهد داشت، چه اتفاقاتی در بخش‌های مختلف آن خواهد افتاد و در این راستا، چه اقداماتی لازم است انجام شود.
به نظر می‌رسد با توجه به شرایط کنونی کشور و آسیب‌های مضاعفی که به حوزه فرهنگ وارد خواهد شد، اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌خواهد حمایت‌هایی از حوزه نشر به‌عمل آورد، ضروری است که همه چرخه نشر را مدنظر قرار دهد که عبارتند از: پدیدآورندگان کتاب (اعم از مولفان، مترجمان، مصححان، ویراستاران، تصویرگران که خالقان اندیشه و ایده و فکر هستند و هرفردی که نقشی در این تولیددارد)، ناشران که تولید وآماده‌سازی کتاب را برعهده دارند (اعم از حروفچینی، صفحه آرایی ، چاپ و انتشار و توزیع آن)، توزیع کنندگان کتاب که وظیفۀ تزریق کتاب به شریان پویای زنجیره کتاب‌فروشی‌های کشور را برعهده دارند، سپس کتاب‌فروشان که به‌مثابه پاتوق‌های فرهنگی، بعضا نقش کانون‌های علم و دانش را ایفا می‌کنند و دانایی را در جامعه گسترش می‌دهند و سرانجام هم مصرف‌کنندگان نهایی کتاب یعنی خوانندگان.
البته در این بین، گروههای دیگری هم هستند که نباید از نقش آنها غافل شد؛ از جمله خبرنگاران تخصصی کتاب، اعم از رسانه‌های دیداری، شنیداری، خبرگزاری‌ها و نشریات مکتوب، گروههای مرجع و ... که آنها هم نقش‌هایی در این جهان پهناور دارند؛ برای اینکه بتوانند به هر یک از این حلقه‌ها توجه و کتاب‌های خوب را نیز به جامعه معرفی کنند.
نمایشگاه کتاب و گزینه تعویق یک‌ساله
باتوجه به اینکه زمان و چگونگی برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب تهران در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، نیاز است تصمیمات جدیدتری با توجه به شرایط کنونی و چشم‌انداز آینده گرفته شود. اگرچه با تصمیمی خردمندانه و به‌هنگام، نمایشگاه کتاب تهران به تعویق افتاد، اما از آنجایی که وضعیت آینده شرایط کرونایی قابل پیش‌بنی نیست، به نظر می‌رسد با توجه به فضای روانی و اجتماعی جامعه حتی اگر نمایشگاه در خرداد اجازه برگزاری داشته باشد، با ریزش مخاطب روبه‌رو خواهد شد؛ زیرا نگرانی از بازگشت و شیوع مجدد ویروس تا مدت‌ها بر ذهن و فکر و رفتار مردم حاکم خواهد بود و طبیعتاً از حضور در تجمعات خودداری خواهند کرد.
شاید بهترین کار در شرایط فعلی به تعویق انداختن نمایشگاه بین المللی کتاب تهران به مدت یک سال باشد؛ همچون بسیاری از نمایشگاه‌های بین‌المللی در جهان که امسال برگزار نشدند یا نخواهند شد. در حدود 15 نمایشگاه کتاب در سراسر جهان چه در قاره اروپا و چه در آسیا به‌تعویق افتاده یا امسال تعطیل شده‌اند. برخی البته مثل نمایشگاه کتاب کودک و نوجوان بلونیا قرار است به صورت مجازی برگزار شود که این اتفاق می‌تواند الگوی قابل اجرایی در ایران تلقی شود؛ به‌ویژه آنکه در سال‌های گذشته تجربه برگزاری بخشی از نمایشگاه کتاب به‌صورت مجازی وجود دارد. صرفه‌جویی اقتصادی و کاهش هزینه‌های برگزاری، آن هم در شرایط اقتصادی پساکرونایی، ارجحیت و مطلوبیت نمایشگاه مجازی را بر نمایشگاه فیزیکی دوچندان می‌کند؛ البته این نکته را هم باید مد نظر قرار دادکه نمایشگاه کتاب تهران یک فروشگاه بزرگ کتاب است، بخشی از اقتصاد نشر در آن رقم می‌خورد و منجربه نقدینگی صندوق ناشران می‌شود.
اعطای تسهیلات به اهالی قلم و ناشران
حمایت از نویسندگان و اهل قلم نیز در قالب‌های مختلفی می‌تواند انجام شود؛ اعم از بیمه تأمین اجتماعی، بیمه تکمیلی، هزینه های درمان و پرداخت وام. خوشبختانه از سال 1398 با همراهی بانک صادرات ارائه تسهیلات به اهل قلم شروع شده است و در سال 1399 باید گسترش بیشتری -با اقساط بلند‌مدت- داشته باشد تا اهالی قلم بتوانند در آرامش و بدون دغدغه به خلق آثار جدید همت ببندند.
البته در کنار حمایت‌های دولتی، ناشران گرامی هم با پرداخت به‌موقع و مناسبِ حق التالیف‌ها، اشتیاق و همت اهالی قلم را برای تولید اندیشه و خلق اثر؛ به‌خصوص نگارش رمان‌ها، داستان‌ها، مستندنگاری‌ها و کتابهایی درباره کرونا برانگیزند و همچنین مسئولیت‌های اجتماعی خود را بیشترکنند. مسلما آیندگان در این خصوص قضاوت سختی خواهند داشت؛ همانگونه که ما در باره گذشته نه چندان دور، قضاوت‌های سختی می‌کنیم.
در مورد ناشران، به‌نظر می‌رسد خرید کتاب -البته طبیعتاً کتاب‌های مناسب و شایسته و فاخر- می‌تواند مفید باشد و چنانچه برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برای امسال منتفی شود، بخشی از یارانه می‌تواند در این کار هزینه شود. در خصوص بیمه کارکنان ناشران و اصناف دیگر حوزه نشر نیز می‌توان تسهیلاتی درنظر گرفت. پرداخت بخشی ازحق بیمه کارفرمایی به بنگاه‌های نشر وکتاب‌فروش وتوزیع‌کنندگان کاهش نرخ تسهیلات سرمایه درگردش برای ناشران و... ازجمله گزینه‌ها است که طبیعتاً باید به‌صورت هدفمند و برنامه‌ریزی شده با توجه به شرایط خاص کشور و محدودیت‌های بودجه‌ای و با تخصیص یارانه در حوزه نشر انجام شود.
اگر بخواهیم کمی دقیق‌تر به موضوع نگاه و از آمار استفاده کنیم، براساس اطلاعات ثبت شده سال 1398 در بانک اطلاعات خانه کتاب تاکنون، از مجموع تقریباً 104 هزار عنوان کتاب، 57 هزار و 16 عنوان چاپ اول است. انتخاب کتاب‌های چاپ اول از آن روست که برآورد دقیق‌تری از تعداد افراد شاغل در بخش ناشران به‌دست آید. کتاب‌های چاپ اول توسط 4280 ناشر منتشر شده‌اند که از این تعداد، 671 ناشر بیش از 20 عنوان چاپ اول داشته‌اند؛ ولی 68 درصد کتاب‌ها متعلق به آن‌هاست. اگر دولت بخواهد بخشی از مشکلات ناشران را برطرف کند و این گروه 671 ناشری انتخاب شوند، با چه عدد و رقم تقریبی مواجه خواهیم بود؟ این گروه از ناشران بین 2 تا 4 نیروی ثابت دارند که میانگین آن 3 نفر می‌شود. بنابراین به طور تقریبی، مجموع نیروی انسانی این 671 ناشر، حدود 2000 نفر می‌شود که احتمالاً دولت باید برای بیکاری، بیمه و کمک‌های دیگر این افرادهم چاره‌اندیشی کند. دولت می تواند از طریق سازمان‌های بیمه‌گر حمایت های لازم را برای این تعداد جلب کند و معاونت امور فرهنگی هم بخشی از یارانه امسال را به این کار اختصاص دهد، زیرا شرایط خاصی پیش آمده است.گرچه ناشران و کتاب‌فروشان حتی پیش از شیوع کرونا نیز وضعیت مناسبی نداشتند.
طرح‌های فصلی؛ راهکاری برای حمایت از کتابفروشیها
ناشران می‌توانند کم‌کم به سمت نشر الکترونیک سوق پیدا کنند؛ زیرا عادت‌های مطالعه و ذائقۀ مخاطبان هم در حال گرایش به این سمت است؛ ضمن اینکه هزینۀ تولید کتاب الکترونیکی به مراتب کمتر از چاپی است. اما در حوزه کتاب‌فروشان و ناشر-کتاب‌فروشان، یکی از کم‌خطاترین راهکارهایی که خوشبختانه نتایج اثربخشی داشته، برگزاری طرح های فصلی توزیع یارانه به مصرف‌کنندگان از طریق کتابفروشیها است. باوجود تأمین بودجه و هماهنگی‌هایی که برای برگزاری «عیدانه کتاب 1399» صورت گرفته بود، اما متأسفانه شیوع ویروس کرونا، مانع اجرای آن شد. البته پس از آنکه شرایط کشور به حالت عادی برگردد و فرماندهی پایگاه سلامت کشور مجوز لازم را صادر کند، در نخستین فصل برگزار خواهد شد. اما صرف‌نظر از این مورد خاص، می‌توان در چهارفصل سال یعنی بهار، تابستان، پاییز و زمستان این طرح های فصلی را با بودجه بیشتر و بازپرداخت سریع‌تر و با مشارکت شهرداری‌های کشور و یا حداقل شهرداری کلان شهرها که تجربه موفق آن را در «پاییزه کتاب 1398» داشتیم، برگزار کرد. این طرح باعث تزریق نقدینگی به کتاب‌فروشان و طبیعتاً موجب حرکت کل چرخه نشر می شود. البته درصورتی که شرایط زیرساختی کتاب‌فروشان اجازه دهد، امکان برگزاری بهارانه به‌صورت مجازی نیز وجود دارد. جلساتی را در خانه کتاب در این خصوص برگزار کرده‌ایم که امیدوارم منجربه نتیجه شود.
درمورد کتاب‌فروشان هم باید درخصوص حقوق بیکاری و بیمه کارکنان یا پرداخت بخشی از آن توسط دولت، معافیت‌هایی در حوزه بیمه، برق، آب ، اجاره ملک کتاب‌فروشان و کمک به آنها یا حداقل همراهی و همدلی مالکان مساعدت‌ها و تلاش‌هایی بشود.
باتوجه به فروش پایین کتاب‌فروشان و احتمالا چک‌هایی که به ناشران و توزیع‌کنندگان داده‌اند، به‌نظرم یک همراهی از طرف ناشران و یا توزیع‌کنندگان کتاب لازم است. از آنجاکه عید کتاب‌فروشان، یعنی فروش ماه‌های بهمن و اسفند به خزان تبدیل شده و اگر همچنان سایه این مهمان ناخوانده و منحوس بر کشور گسترده باشد -به‌نظر می‌آید دست‌کم تا اول تابستان همین وضعیت قرنطینه و تعطیلی کسب وکارها ادامه یابد- بنابراین باید در این زمان به تحریک تقاضا همت کرد و مردم هم کمک کنند تا چراغ کتابفروشیها خاموش نشود. حالا با پیش‌خرید یا خرید خدمت و یا هرراه دیگری که وجود دارد.
چند پیشنهاد و ضرورت دیگر
برای حمایت از کتاب‌فروشان، به‌نظرم امسال حداقل در کلان شهرهای کشور و مراکز استان‌ها، نمایشگاه‌های کتاب استانی برگزار نشود و یا به‌شکل دیگری برگزار شود؛ مثلا در شهرهایی غیر از مراکز استان‌ها و یا شهرهایی که کتابفروشی ندارند، برپا شود. این تصمیم و اقدام به یک همت بالا از طرف معاونت امور فرهنگی، ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، اتحادیه‌های نشر و ناشران، و مقامات مطالبه‌گر استانی نیاز دارد که وظیفه توجیه آنها را مدیران کل برعهده دارند. با توجه به هزینه‌های ثابتی که کتابفروشیها دارند، اگر حمایت‌های لازم از آنها صورت نگیرد -به باور بعضی از کارشناسان- حتی در تهران تعداد زیادی از کتابفروشیها تعطیل خواهد شد.
هماهنگی نهادهای متولی خرید کتاب اعم از معاونت امور فرهنگی، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، شهرداری‌‌‌‌ها و سازمان‌هاای دیگر در سال 1399 ضروری به نظر می‌رسد تا توازن و عدالت اجرا شود تا شامل حال همه ناشران و یا دست‌کم اکثر ناشران دارای کارنامه درخشان بشود. باتوجه به اینکه گردش مالی حوزه نشر براساس قیمت پشت جلد کتاب‌ها در یک سال حدود 4000 میلیارد تومان است، دامنه اشتغال‌زایی و حلقه‌های پیوسته به آن بسیارند. از همین رو نباید اجازه داد حلقه‌های نشر آسیب جدی ببینند. البته این نکته نباید فراموش شود شاید در خوشبینانه‌ترین حالت چهار سال طول بکشد تا نسخه‌های هر کتابی به‌فروش برسد و پول به چرخه نشر برگردد؛ همچنین در تیراژها هم شاید خطاهایی باشد که هست؛ بنابراین باید با دقت بیشتر به این حوزه نگریست.
دوران پساکرونا نظم جدید و فکر جدید و همت جدیدی را می‌طلبد زیرا اساساً سبک زندگی جدیدی در حال شکل‌گیری است. کرونا یک رکود اقتصادی بی‌سابقه در همه حوزه‌ها به‌دنبال خواهد داشت و حوزه نشر که ماهیتاً اقتصاد ضعیفی دارد، از این شرایط آسیب جدی‌تری خواهد دید و بسیار بیشتر از گذشته نحیف خواهد شد؛ به همین دلیل باید فکری جامع کرد.
بدیهی است در صورت تداوم این شرایط، احتمالاً ضروری خواهد بود تا تصمیمات سختی بگیریم و خوب است از الان به آنها بیندیشیم. پیشنهاد می‌کنم جمعی از دست اندرکاران حوزه نشر با مشارکت اتحادیه‌ها وتشکل‌ها و موسسات و نهادهای این حوزه از همین حالابه شرایط پساکرونایی فکر کنند، بسته‌هایی تعریف کنند و نقش هر نهادی را به‌صورت مشخص تعریف کنند تا این حداقل بودجه به‌صورت هدفمند هزینه شود. در خانه کتاب این آمادگی وجود دارد و باید کمک کنیم تا به یک راه حل جامع برای این شرایط برسیم. این نکته را هم نباید فراموش کنیم که در هر تعریف و بازتعریفی، باید همه حلقه‌های نشر دیده شود؛ نه فقط یک حلقه که این خودش آسیبی جدی به نشر می‌زند.
سه‌شنبه ۱۹ فروردین ۱۳۹۹ - ۱۳:۱۶
نظرات