فریبرز خسروی، رئیس هیئت مدیره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و معاون کتابخانه ملی ایران و سیامک محبوب، پژوهشگر کتابخانه های عمومی با توجه به تاثیرگذاری کرونا بر ارتقاء فعالیت‌های کتابخانه‌ای، در قالب میزگرد «توسعه فعالیت‌های کتابخانه‌ای در سایه کرونا» به بررسی نقص‌ها و ارائه راهکار برای بهبود عملکرد کتابخانهها پرداخته‌اند که در ادامه مشروح این گفت‌گو را می‌خوانید:
کرونا و سفری در درازای زمان
چند ماهی است که کشور با بحران کرونا دست‌به‌گریبان است و این وضعیت، شرایط ادامه فعالیت‌های مختلف را، متفاوت کرده است. دامنه این وضعیت بر حوزه کتابداری (علم اطلاعات و دانش‌شناسی) را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
خسروی: بیشترین تاثیر این بحران در حوزه اطلاعات بود؛ یعنی خانه‌نشینی افراد موجب شد نوع ارتباط دیگری را با جامعه تجربه کنند. به‌تعبیر من، کرونا جامعه ایران را یک‌باره به 30 سال بعد پرتاب کرد و آنچه که قرار بود در 30 سال آینده از لحاظ تسلط سیستم‌های فناورانه بر زندگی انسان و روند رفتارها به‌وجود بیاید، در زمان حال رخ داده‌است.
تاثیر عمده کرونا تاکنون، ایجاد شکاف طبقاتی و اطلاعاتی میان مردم جامعه است؛ چراکه بیشترین ارتباط مردم از طریق تماس‌های آنلاین بود.پیش‌بینی می‌کنم این بحران زودگذر باشد و دولت نیز تلاش خواهد کرد تا شرایط را عادی‌سازی کند، اما اگر این بحران مدت زمان بسیاری با مردم درگیر باشد، تاثیرات عمیق‌تری خواهد گذاشت و عمق این تاثیرات نیز در حوزه اطلاعات و دانش‌شناسی خواهد بود که نگاه موجود به این حوزه را تغییر خواهد داد.
محبوب: با توجه به شرایط موجود، این بحران چندسالی با ما خواهد بود؛ همچون آنفولانزای اسپانیایی که از سال 1918 در جهان همه‌گیر شد و تاکنون موجب مرگ بین 50 تا 100 میلیون نفر شده‌است. به‌طور طبیعی؛ هنگامی که یک بیماری ناشناخته فراگیر می‌شود، واکنش‌ها نسبت به آن اغراق‌شده است و زمانی که شناختمان نسبت به آن بیشتر می‌شود، راه‌هایی برای ادامه زندگی با آن پیدا خواهیم کرد. از نظر من، کرونا همچون آنفولانزا با ما خواهد بود و جامعه و کتابخانهها هم در این مسیر، راه‌هایی برای زندگی با آن پیدا خواهند کرد و بهکار خود ادامه می‌دهند. کتابخانه تلاش می‌کنند تا به شرایط عادی بازگردند؛ به‌ویژه زمانی که نهادی عمل کرده و یک نیاز عملی را از جامعه برآورده می‌کنند. قطعا کتابخانهها در این شرایط راهی برای هدایت و اطلاع‌رسانی به مردم پیدا خواهند کرد.
مسئولیت کتابخانهها در ارائه اطلاعات سره
در این شرایط، فکر می‌کنید عوامل توسعه حوزه کتابداری و خدمات کتابخانه‌ای در این دوران و پس از آن(پساکرونا) چیست؟
خسروی: کتابخانهها آهسته به‌سمت استفاده از تکنولوژی‌های نوین می‌روند. کرونا حالا هم حرکت به‌سمت فعالیت‌های دیجتالی و آنلاین را سرعت بخشیده‌است؛ به‌طور مثال کتابخانه ملی ایران 23 هزار کتاب را برای کودکان دیجیتالسازی کرده و در اختیار آنها قرار داه‌است. به‌این ترتیب؛ کتابخانههای عمومی، کتابخانههای دانشگاه تهران و... برحسب توانایی‌هایشان اقدامات کاربردی و مناسب این شرایط را ارائه کرده‌اند. با این حال، اپیدمی‌هایی که رفتارهای اجتماعی جامعه را تغییر می‌دهند، گاهی موجب رشد حوزه‌های دیگر می‌شوند؛ البته هنوز نمی‌توان گفت که کتابخانهها در این شرایط رشدی داشته‌اند اما توانسته‌اند خدمات دیجیتالی و آنلاین خود را در این بحران گسترده‌تر توزیع کنند.
نقش کتابخانهها باید در ایام کرونا پررنگ باشد؛ اما نکته مهم، بحث سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای است؛ چراکه در این ایام شاهد نقل و انتقال پیام‌های بسیاری در فضای مجازی و رسانه‌ها بودیم که یا شبه‌علم، اطلاعات جعلی و یا اطلاعات غلط بودند. نقشی که کتابخانهها می‌توانند در این موضوع ایفا کنند، آموزش راه‌های دستیابی جامعه به اطلاعات سره است، البته این بحث صرفا در ایران نیست؛ بلکه در چند کشور دیگر نیز شاهد رواج شبه‌علم‌ها بوده‌ایم و نقش کتابخانهها به‌عنوان پایگاه معتبر، می‌تواند در ارائه اطلاعات درست موثر باشد.
محبوب: تاثیری که کرونا بر کتابخانهها داشت، افسون‌زدایی است؛ یعنی موجب شد تا درباره فعالیت‌های کتابخانهها بیشتر بیاندیشیم؛ به اینکه آیا این فعالیت‌ها برای مراجعه‌کنندگان و جامعه تاثیری داشته‌است.
همچنان قاعده مشخصی برای مقابله با بحران نداریم
از نظر شما بیشتر در چه قسمت‌هایی از حوزه کتابداری با تغییر خدمات و توسعه فعالیت‌ها مواجه خواهیم شد؟ و آیا رشدی هم در عرضه خدمات کتابداری و کتابخانه‌ای در این ایام داشته‌ایم؟
خسروی: برای پاسخ به این سوال، دو نگاه تخصصی و عمومی مدنظر است. اول اینکه نحوه ارائه خدمات در حوزه‌های تخصصی باید چگونه باشد؟ سازمان بهداشت جهانی اعلام کرد که ما از کرونا چه درس‌هایی می‌گیریم و یکی از این درس‌ها، تقویت ظرفیت‌های ملی برای تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر علم در همه کشورها است. اگر تصمیم‌گیری مبتنی بر علم در تمام کشورها صورت بگیرد، جایگاهش کجاست؟ به اعتقاد من یکی از جایگاه‌های مهم این قضیه کتابخانهها و مراکز اطلاع‌رسانی هستند که وظیفه دارند، اطلاعات درست را گردآوری کرده و به مردم ارائه کنند.
اما از منظر عمومی، ما در جامعه با افرادی مواجه هستیم که متخصص نیستند، در خانه مانده‌اند و می‌خواهند وقتشان را بگذرانند. حالا سوال این است که ارائه خدمات به عموم مردم باید به آنها چگونه باشد. قبل از پاسخ به این سوال باید به این نکته اشاره کرد که با شعارهایی که گفته می‌شود در دوران پساکرونا با مردم و جامعه متفاوتی از لحاظ رشد کتابخوانی مواجه خواهیم شد، مخالفم؛ چراکه مطالعه از دوران ابتدایی و پیش از آن در فرزندان نهادینه نمی‌شود و مطالعه‌گریزی و تشنه نبودن به مطالعه و دسترسی به اطلاعات، حتی در سطح دکترا نیز وجود دارد. بنابراین؛ نباید این‌طور فکر کنیم که اگر مردم در خانه مانده‌اند و کاری ندارند، قطعا به کتابخوانی روی می‌آورند، البته شاید تاثیراتی اندکی هم داشته‌باشد.
به‌هرحال در مورد دوم که اشاره کردم، وظیفه هر کتابخانه و مرکز اطلاعاتی این است که بتواند ابزارهای مناسبی تهیه کند تا همه بتوانند اطلاعات مورد نظر خود را در این شرایط، به‌دست آورند. مثلا اگر یک کودک بلوچستانی هم خواست با این مراکز برای کسب اطلاعات و منابع ارتباط بگیرد، بتواند. اگر بخواهیم واقع‌بین باشیم، جایگاه گسترش تصمیم‌سازی بر مبنای علم و سرعت‌بخشیدن به این مسیر، کتابخانه است؛ اما قبل از انجام این کار باید با ابزارهای موجود دسترسی عام افراد را به اطلاعات تسهیل کنیم.
محبوب: شما درباره رشد و توسعه فعالیت‌های کتابداری و کتابخانه‌ای در این بحران سوال کردید اما فکر می‌کنم پیش‌تر باید بپرسیم؛ چقدر در این شرایط با بهت مواجه شدیم. مطابق با تجربه تاریخی، جهان به‌صورت متوسط هر 22 سال‌ونیم با شیوع بیماری‌هایی هچون آنفولانزا مواجه می‌شود؛ اما هنوز دستورالعمل و قاعده‌های مناسب و کاربردی برای مقابله با این بحران‌ها و ارائه راهکار نداریم. زمان بازگشایی کتابخانهها، شروع به نوشتن رهنمونی برای اجرای اقدامات و فعالیت‌های مناسب کردیم که پس از تایید وزارت بهداشت و درمان برای تمامی کتابخانهها اجرایی شد اما نکته جالب این بود که چرا برای فعالیت کتابخانهها در این شرایط، هیچ رهنمون و قاعده‌ای در این شرایط وجود ندارد؟ همیشه فکر می‌کنیم صرفا همین ویروس است و دیگر بحرانی در کمین نیست؛ اما باید یک‌بار فکر کرد که در این شرایط بایدها و نبایدها برای گذر از شرایط دشوار و همراه‌شدن با آن چیست؟
کتابخانهها باید به‌سمت تعامل با مخاطبان حرکت کنند
آیا راهکاری هم برای رشد ارائه، توزیع و اجرای خدمات کتابداری و کتابخانه‌ای در نظر گرفته شده‌است؟
خسروی: به عقیده من پس از ایام کرونا باید به سمت پلتفرمی کردن و مشارکتی شدن خدمات کتابخانه‌ای پیش برویم. اینکه کتابداران و کتابخانهها در یک طرف و مراجعه‌کنندگان و خوانندگان کتاب در طرف دیگر ارتباط و تعامل قرار بگیرند، درست نیست؛ بلکه بهترین روش، ایجاد تعامل میان این دو بخش است. با این حال این امر محقق نخواهد شد، مگر آنکه سیستم‌های تعاملی را در محیط کتابخانه گسترش بدهیم، رفتار مراجعه‌کنندگان را رصد کنیم و از آنها بهره بگیریم. امیدوارم ما کتابداران بتوانیم این زمینه را گسترش بدهیم و به برنامه‌های بهینه‌ای دست پیدا کنیم.
محبوب: کتابخانهها باید در کنار مباحثی چون حرکت به‌سمت دیجیتالسازی منابع، به سواد سلامت در کنار سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی نیز توجه کنند. چراکه بخش عمده‌ای از بحران ویروس‌ها از طریق خوراک وارد زندگی بشر می‌شود و توجه به غذا و سلامت از جنبه‌های مختلف در زندگی بشر موضوعیت پیدا می‌کند. شاید این موضوع کمی پیش‌پا افتاده باشد؛ اما این موضوع باید در کتابخانهها مورد توجه قرار بگیرد.
در پایان، چشم‌انداز شما از تاثیرگذاری پاندومی کرونا بر توسعه خدمات اطلاعاتی، کتابداری و کتابخانه‌ای در دوران پساکرونا چیست؟
خسروی: این بحران موجب روی‌آوری بیشتر فعالیت‌های کتابداری و کتابخانه‌ای به دنیای دیجیتال و استفاده بیشتر از فناوری‌های نوین برای اطلاع‌رسانی شد. ما به یک‌باره و به‌اجبار؛ به جهان دیگری پرتاب شدیم و نقش رسانه‌های اجتماعی، مجموعه‌های آنلاین، اشیای هوشمند و اینترنت اشیا، بیشتر آشکار شد. متاسفانه در بعضی از بخش‌های کتابداری دچار سهل‌اندیشی هستیم؛ هنوز مفهوم درستی از کتابخانه دیجیتال و نرم‌افزاری که تمام ابعاد کتابخانهها را در بربگیرد، در کتابخانههای کشور نداریم و هر کتابخانه تنها بخشی از فعالیت‌های کتابخانه دیجیتال را پوشش می‌دهند.
به اعتقاد من در آینده، جبر فناورانه موجب خواهد شد تا به این حوزه توجه ویژه‌ای کنیم و اگر قرار است که بحث‌های دیجیتالسازی در آینده بیشتر مورد بررسی قرار بگیرد، این بحث، نرم‌افزار مناسب خودش را طلب می‌کند و باید از بن، بناهایی نهاده شوند که بتوانند پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی وسیع جامعه در تمام ابعاد باشند و جمیع افراد را سیراب کنند. این امر محقق نمی‌شود، مگر با ایجاد نرم‌افزارهای مناسب و تعریف پروژه‌هایی که اطلاعات در آنها جریان پیدا کند و در دسترسی مردم تسهیل ایجاد کند.
نظر شما