ایرنا نوشت: نوسانات قیمت کاغذ در ماه‌های گذشته، باعث افزایش قیمت کتاب شده است. سال پیش افزایش قیمت کاغذ با سرعت پیش می‌رفت تا دولت با تزریق کاغذ با ارز دولتی، تا حدی وضعیت صنعت نشر و سایر صنایع وابسته به کاغذ را کنترل کرد، اما با رکودی که بعد از کرونا گریبان چاپخانه‌داران، ناشران و کتابفروشان را گرفته، قیمت و دسترسی‌پذیری این کالا در چه وضعیتی قرار گرفته است؟
در نشستی که بیستم اردیبهشت ۹۹ اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور با جمعی از اصحاب فرهنگ و هنر داشت، به موضوع پرداخت یارانه حوزه نشر و مطبوعات اشاره کرد و با تأکید بر اینکه دولت تلاش می‌کند یارانه این حوزه را با وجود محدودیت بودجه سال ۹۹ به میزان ۷۰ تا ۸۰ درصد پرداخت کند، گفت: بانک مرکزی نیز ارز مورد نیاز واردات کاغذ مطبوعات و ناشران را برای سال ۹۹ تأمین خواهد کرد.
بود و نبود کاغذ، زندگی ناشر را زیرورو می‌کند
همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ چه تأثیری بر قیمت کاغذ و دسترس‌پذیری آن داشت؟ آیا ناشران می‌توانند نیازهای کارشان را مهیا کنند؟ پروین صدقیان، مدیر انتشارات گل‌آذین درباره تغییر قیمت و میزان دسترس‌پذیری کاغذ از اسفند تا اواخر اردیبهشت به خبرنگار ایرناپلاس گفت: برای ناشر، کاغذ مسئله اصلی و حیاتی‌ترین عنصر است، در نتیجه بالا رفتن و پایین آمدن قیمت کاغذ یا دسترس‌پذیر بودن آن، یک عنصر مهم برای ناشری است که حرفه‌ای کار می‌کند، تمام سرمایه زندگی و کاری خود را بر نشر کتاب گذاشته است و از این طریق زندگی می‌کند. سال گذشته در ماه‌هایی قیمت کاغذ خیلی بالا رفت، همه تعجب کردند که چرا این اتفاق افتاده است؟ دست سودجوها در کار بود و مسئولان فکری کردند و تصمیم گرفتند سوبسیدی برای این حوزه در نظر بگیرند.
به گفته مدیر انتشارات گل‌آذین، مسئولان با تعاملاتی که انجام دادند، پیش از این توانسته بودند قیمت کاغذ را در حد متعارفی نگه دارند، او ادامه داد: البته همین قیمت هم برای ناشران زیاد بود، اما توانستیم با نام‌نویسی در تعاونی، به اندازه مورد نیاز کاغذ تهیه کنیم. با تزریق کاغذ دولتی مورد نیاز ناشران، قیمت کاغذ در بازار آزاد هم تعدیل شد. ناشران شروع به کار کردند و قیمت کتاب البته به دلیل هزینه‌های دیگر بالا رفت اما به حد متعادل رسید.
برگزار نشدن نمایشگاه کتاب و کاهش قیمت کاغذ
صدقیان که رئیس هیئت مدیره انجمن زنان ناشر نیز هست، با اعلام اینکه در اسفند گذشته باز هم قیمت کاغذ بالا رفت، توضیح داد: با وجود اعلام همه‌گیری کرونا هنوز مشخص نبود نمایشگاه کتاب برگزار خواهد شد یا نه، به همین دلیل قیمت کاغذ دچار نوسانات شدید شد. برگزار نشدن نمایشگاه کتاب به ناشران خیلی ضربه زد. بعد که مشخص شد نمایشگاه برگزار نمی‌شود، قیمت کاغذ کمی کاهش یافت.
به گفته این ناشر، وضعیت قیمت و دسترسی به کاغذ باید از اولویت‌های مسئولان باشد و همین حد کاغذ یا بیشتر را با سوبسید در اختیار ناشران قرار دهند. او افزود: کوچک‌ترین تغییر قیمت کاغذ، قیمت کتاب را بالا می‌برد. سایر هزینه‌ها هم که افزایش پیدا کرده است، ما ۳۰ درصد افزایش قیمت در هزینه‌های کارمندان و هزینه‌های جانبی داشتیم که موجب بالا رفتن هزینه کتاب می‌شود.
مردم فقط در حد ضرورت کتاب می‌خرند
چند سالی می‌شود که کتاب تقریباً در سبد خانواده‌ها جایگاهی ندارد. سبک خرید کتاب با سال‌های گذشته تغییر زیادی کرده است. به گفته صدقیان مردم فقط در ضرورت برای اهدافی مانند تحصیل و کار کتاب می‌خرند. او بیان کرد: این را به مسئولان قول می‌دهم، هرچه  قیمت کتاب بالاتر برود، سطح فرهنگ مردم پایین‌تر می‌آید و هیچ‌چیز نمی‌تواند این را جبران کند، یعنی بالا رفتن قیمت کتاب به معنای پایین آمدن سطح فرهنگ جامعه است.
او با اشاره به گروه‌هایی که به تکثیر کتاب سایر نشرها –قاچاق کتاب- می‌پردازند و از این راه سود خوبی به دست می‌آورند، گفت: برخی سودجوها در حوزه کتاب که بر گرده ناشران دیگر سوار شده‌اند، کتاب‌های پرفروش را پیدا می‌کنند، قیمت بالا و تخفیف زیاد برای آن در نظر می‌گیرند، یعنی به‌نوعی سر خواننده، کلاه می‌گذارند. این سردرگمی که میان ناشران، مخاطبان و کلیه دست‌اندرکاران به وجود آمده است، حتماً نتایج خوبی نخواهد داشت.
به گفته مدیر انتشارات گل‌آذین با اینکه کتاب‌های خوبی در این روزها منتشر شده، اما تیراژ پایین آنها نشان دهنده آمار پایین مطالعه در کشور است. او ادامه داد: باید مسئولان بدانند قیمت کاغذ باید همین اندازه بماند و کمک کنند به اینکه بتوانیم شغل خود را ادامه دهیم، در غیر این صورت روز به روز شاهد ریزش ناشران واقعی و نه‌ سودجو خواهیم بود که کتاب، مهم‌ترین دغدغه آنهاست.
وزارت فرهنگ و ارشاد از ناشران کتاب خریداری کند
هنوز مشخص نیست امسال نمایشگاه کتاب برگزار خواهد شد یا نه، آیا شاهد نمایشگاهی مجازی خواهیم بود؟ هیچ‌چیز مشخص نیست. اما کتاب‌های ناشرانی که خود را برای نمایشگاه کتاب آماده کرده بودند، در انبارها آماده تصمیم مسئولان است. رئیس هیئت مدیره انجمن زنان ناشر با اشاره به اینکه سی‌وسومین نمایشگاه کتاب تهران برگزار نشده است، پیشنهاد داد: وزارت فرهنگ و ارشاد از ناشران کتاب خریداری کند، باید مسئولان روی این مسئله فکر کنند. باید زیرساخت‌ها را تقویت و مخازن کتابخانه‌ها را پر کنند. هر ناشر از نمایشگاه قبلی شروع به چاپ کتاب برای نمایشگاه بعدی می‌کند تا بتواند عناوین خوبی به مخاطبانش ارائه دهد. ما کل نقدینگی خود را در راه آمادگی برای نمایشگاه کتاب هزینه کرده‌ایم و هیچ نقدینگی نداریم، در حالی که کلی چک به مؤلف، مترجم، چاپخانه و صحافی داده‌ایم و نمی‌دانیم که چگونه پاس خواهیم کرد.
وزارت فرهنگ و ارشاد تسهیلاتی برای فرهنگیانی که از کرونا آسیب دیده‌اند در نظر گرفته است، اما به گفته صدقیان آنها هم وام‌های بازپرداخت‌دار هستند. مدیر نشر گل‌آذین گفت: این وام‌ها نخست به ادامه فعالیت ما کمک می‌کنند، اما چگونه پرداخت خواهد شد؟ آیا می‌توانیم بازپرداخت خود را تأمین کنیم؟ آیا مسئولان می‌توانند کاری کنند که به نفع ناشران و جامعه باشد؟ انجمن صنفی زنان ناشر برای اتحادیه ناشران و کتابفروشان و محسن جوادی، معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نامه‌هایی ارسال کردند تا از بودجه نمایشگاه کتاب که اجرا نشد، هزینه خرید کتاب از کلیه ناشران را پرداخت کنند تا نقدینگی ناشران جبران شود.
هر روز، یک قیمت برای کاغذ در نظر می‌گیرند
نوسانات قیمت کاغذ به مسائل زیادی مرتبط است که تحریم‌ها و افزایش قیمت دلار شاید دو دلیل اصلی آن باشند. قیمت کاغذ در حدی متغیر است که ناشران تیراژ کتاب‌ها را به حداقل رسانده‌اند تا بتوانند در کوتاه‌ترین مدت، اقدام به چاپ مجدد کتاب با قیمت مناسبِ روز کنند. ایرج پاکرو، مدیر انتشارات ساپرا درباره متغیر بودن قیمت کاغذ در بازار به خبرنگار ایرناپلاس گفت: کاغذ در بازار هست و کمبودی برای کاغذ احساس نمی‌کنم اما مسئله اینجاست که هر روز یک قیمت برای آن در نظر می‌گیرند. در چهار روز قیمت کاغذ 4000 تومان گران‌تر شده است. وقتی به مشتری قیمت می‌دهیم، تا زمانی که کار را تحویل می‌دهیم، قیمت تغییر کرده و این باعث سوءتفاهم می‌شود و با مشکل مواجه می‌شویم.
او که سابقه طولانی در حوزه چاپ و نشر دارد، با اشاره به وضعیت خاص چند ماه اخیر، درباره فعالیت چاپخانه‌ها گفت: فعالیت شرکت‌های تولیدی که نیاز به چاپ و بسته‌بندی دارند، کم شده است، در نتیجه سفارش چاپخانه‌ها کمتر از قبل است، فکر می‌کنم درصد کمی از چاپخانه‌ها بتوانند سرپا باشند و اگر کسی توجه درستی به این صنعت نکند، تا چند سال آینده از بین خواهند رفت.
چاپخانه‌ها فعالیت‌هایی غیر از نشر می‌کنند
چاپخانه‌ها سهم مهمی در تولید کتاب دارند و ورشکستگی آنها به معنی دشوارتر شدن دسترسی به کتاب خواهد بود. به گفته پاکرو چاپخانه‌ها به دلیل نامناسب بودن وضعیت نشر، به سمت فعالیت‌های دیگر رفته‌اند چرا که ناشران هر روز به دنبال کمتر کردن تیراژ کتاب‌هایشان هستند. او ادامه داد: شرایط توزیع، عرضه، سوبسیدها و چیزهایی که باید برای بهبود روند فعالیت چاپخانه‌ها در نظر گفته شود، هر روز کمتر و سخت‌تر می‌شود. در حوزه صنعت چاپ باید مسئولان به یک مسئله توجه کنند، اینکه چاپ را به‌عنوان یک صنعت می‌شناسیم یا کاری که کسب و پیشه است؟ اگر صنعت است نگاه صنعت نسبت به زیرمجموعه‌های خود فرق می‌کند، اما اگر کار پیشه‌وری است، طبیعتاً توسعه‌ای پیدا نخواهد کرد.
ماشین‌آلات چاپخانه‌ها نسبت به گذشته قوی‌تر شده‌اند، دیگر لازم نیست برای بسته‌بندی‌های استاندارد، با سفارش به چاپخانه‌های دیگر کشورها، ارز از کشور خارج شود. با این وجود، به گفته پاکرو هنوز مشخص نیست به چاپ، نگاه صنعتی می‌شود یا نه. او افزود: اگر به چاپخانه‌ها کمک شود، قطعاً می‌توانند به فعالیت‌های خود ادامه دهند.
در این شرایط برخی از تولیدکنندگان بزرگن، بخشی از سفارش چاپ را به خارج از کشور می‌دهند، چراکه با این روش مطمئن هستند قیمت‌ها روزانه تغییر نخواهد کرد. این در حالی است که به گفته پاکرو پیش از این، چاپخانه‌های ایران موجب ورود ارز به کشور می‌شدند.
فعالیت نشر صرفه اقتصادی ندارد
فعالیت در بازار کم ثبات مشکلی است که ناشران و چاپخانه‌داران با آن مواجه هستند. محمدحسین گلرضایی، مدیر نشر دریچه نو با اشاره به سرمایه‌گذاری ناشران بر چاپ کتاب‌ برای نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، به خبرنگار ایرناپلاس گفت: بعد از اسفند، بخش نشر و چاپ دچار ضرر و زیان بزرگی شد و کرونا و افزایش روزانه قیمت دلار موجب ضرر ناشران شد.  
به گفته این ناشر، کاغذ تحریر و بالک در بازار پیدا می‌شود، اما قیمت‌های بالا موجب دسترس‌ناپذیر بودن آن برای ناشران شده است. او ادامه داد: فقط کاغذ نیست که موجب افزایش قیمت فعالیت نشر می‌شود، قیمت زینک، مرکب، هزینه دستمزد کارکنان و هزینه‌های جانبی تا حدی بالا رفته است و فعالیت نشر صرفه اقتصادی ندارد. خیلی از ناشران ممکن است توان و صبوری ادامه این روند را نداشته باشند.
بیشتر ناشران به سمت انتشار دیجیتالی کتاب خود رفته‌اند
سرانه مطالعه در ایران موضوعی است که بسیاری به آن پرداخته‌اند. پایین بودن این سرانه نشانه خوبی برای میزان رغبت به خرید کتاب می‌تواند باشد. گلرضایی دراین‌باره بیان کرد: مگر چه تعداد کتاب برای جامعه‌ای با سرانه مطالعه ۱۳ دقیقه‌ای چاپ می‌شود؟ به همین دلیل است که بیشتر ناشران به سمت انتشار دیجیتالی کتاب رفته‌اند.
کاهش فعالیت چاپخانه‌ها و ناشران از یک طرف و پایین بودن سرانه کتاب‌خوانی از طرف دیگر باعث به خطر افتادن حیات کتابفروشی‌ها شده است. برخی از ناشران کتابفروشی تأسیس کرده‌اند و با حذف چند قسمت از زنجیره نشر، به کار خود ادامه می‌دهند. گلرضایی درباره فعالیت پخشی‌ها در چنین وضعیتی گفت: شرکت‌های پخش مدت ‌زمان زیاد و تخفیف بالایی از ناشر می‌گیرند، ناشرانی که کتابفروشی ندارند مجبورند تا ۳۰ درصد تخفیف نسبت به قیمت پشت جلد به کتابفروشان بدهند. در این روند فقط ناشرانی که کتابفروشی دارند، برنده شده‌اند و با اهرم‌های تبلیغاتی بازار را در اختیار خود گرفته‌اند.
نوسانات قیمت ارز، گرانی قیمت کاغذ، بالا رفتن هزینه‌های اداره چاپخانه و دفتر نشر، عواملی است که موجب کم شدن فعالیت در حوزه نشر شده است. کم شدن توان خرید فرهنگی مردم، دغدغه معاش در دوران بحران و همچنین پایین بودن سرانه مطالعه، مسائلی است که باعث کم شدن رغبت به خرید کتاب و سایر کالاهای فرهنگی می‌شود. در این شرایط کتابفروشان، ناشران و چاپخانه‌دارانی که همه دارایی خود را در حوزه نشر سرمایه‌گذاری کرده‌اند، آسیب زیادی خواهند دید. در چنین شرایطی کمک دولت در ارائه مواد مورد نیاز این صنعت و همچنین ایجاد امکان برای ادامه فعالیت آنها ضروری به نظر می‌شد تا کتابفروشان، ناشران و چاپخانه‌داران بعد از همه‌گیری بیماری کووید ۱۹ بتوانند فعالیت‌های پیشین خود را ادامه دهند.
گزارش از آیدین پورخامنه