به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، توجه به شریعت از نظرگاه عرفان و تصوف فراز و فرودهای فراوانی دارد و نماز به عنوان یکی از ارکان اصلی شریعت، در چشم عارفان بزرگ بسیار خوش نشسته است. نماز تجلی‌گاه بندگی بی‌ریای بندگان پاک و پارسای باری‌تعالی است و نماز صفای دل و روشنی ضمیر است. بسیاری از عارفان و مردان حق نماز را معراج‌المؤمن و تاج‌المقربین خوانده‌اند و بدان عنایتی ویژه دارند و توصیه‌ها و سفارش‌هایی برای نمازگزاردن.
 
نماز در چشم عارفان حقیقی غرق در حضرت حق است و سفری است بسیار معنوی که با حضور قلب معنا می‌یابد؛ هرچند ظاهری دارد و باطنی. در همین مضمون خداوند در سوره المعارج، (آیه بیست و سوم) می‌  فرماید: «هم علی صلاتهم دائمون». و راز آشنای بلخ؛ ملای رومی؛ در کتاب فیه ما فیه در بحث تبیین اهمیت «همت» اشارتی زیبا در باب نماز دارد: «دانه قیسی را اگر مغزش را تنها در زمین بکاری چیزی نروید، چون با پوست به هم بکاری بروید. پس دانستم که صورت نیز در کارست. نماز نیز در باطن است... اما لابد است که به صورت آری و رکوع و سجود کنی به ظاهر، آن گه بهره‌مند شوی و به مقصود رسی... این نماز روح است.»
 
در کتاب «نماز عابدان» بر آنچه مشایخ برای تربیت مریدان و رساندن آنان به کشف و شهود حقیقی تأکید دارند، اشاره کرده و این گونه است که: «مشایخ مریدان را در شبانه روزی چهارصد رکعت نماز فرمایند، مر عادت تن را بر عبادت.»
 
نویسنده در این کتاب به بیانات شیخ خرقانی در رابطه با اهمیت نماز اول وقت اشاره کرده که می‌فرماید: «هرکه نماز به وقت نکند و قرآن نیاموزد و علم نداند سخاوت و دوستی با پارسایان نکند مرده گورستان از وی بهتر بود.» و همو درباره اهمیت نماز جماعت گفته است: «همه دنیا شوشه زر بود و آن همه بر تو به زیان آید بهتر از آن باشد که تکبیر اول از تو فوت شود به جماعت.»
 
در ادامه این کتاب به نکته‌ای مهم اشاره شده که شاید اغلب مردم بدان واقف نباشند و آن، این است که «هرچند نماز حقیقی نمازگزار را از تمام زشتی‌ها، پلیدی‌ها و پلشتی‌ها باز می‌دارد، اما گاهی در پیشگاه خداوند حسرت و رنج نماز از دست رفته از نماز گزارده شده ارجمندتر است».
 


نویسنده این کتاب بر آن بوده است که در این مجموعه ضمن برشمردن تمامی اهمیت نماز، آن را از نظرگاه و زاویه دید عارفان بزرگ ایرانی به تماشا بنشیند و ببیند عارفان بزرگ به این فریضه الهی چگونه می‌نگرند. به همین دلیل غوری کرده در آثار گرانسنگ اینان و مکتوباتشان تا جلوه‌های نماز را بررسی کند. عارفانی نیک‌اندیش و صاحب کرامت همچون پیر شوریده نیشابور در تذکرةالاولیاء، مولانا جلال‌الدین محمد بلخی در مکتوبات، مجالس سبعه در فیه مافیه، خواجه عبدالله انصاری در رسایل، ابوالحسن علی بن عثمان هجویری در کشف المحجوب، زین الاسلام ابوالقاسم عبدالکریم محمد قشیری در رساله قشیریه، ابوسعید ابوالخیر در اسرارالتوحید و همچنین شیخ المشایخ ابوالحسن خرقانی که هریک از چشم خویش به نماز نگاهی دیگرگونه و تأثیرگذار دارند. در ادامه این مطلب نگاهی به اندیشه‌های این عارفان به مقوله نماز داشته‌ایم.
 
نماز در چشم عطار نیشابوری
نقل است که جمعی پیش جنید آمدند و گفتند: «چند شبانه روز است تا نوری بر سر یک خشت می‌گردد و می‌گوید: الله، الله. و هیچ طعام و شراب نخورده است و نخفته؛ و نمازها به وقت می‌گزارد و آداب نماز به جای می‌آورد». اصحاب جنید گفتند: «او هشیار است و فانی نیست از آن که اوقات نماز نگه می دارد و آداب به جای آوردن می‌  شناسد. پس این تکلف است نه فنا، که فانی از هیچ خبر ندارد». جنید گفت: «چنین نیست که شما می گویید. که آنها که در وجد باشند، محفوظ باشند. پس خدای تعالی ایشان را نگه دارد از آن که وقت خدمت از خدمت محروم مانند». پس جنید پیش نوری آمد و گفت: «یاابالحسین! اگر دانی که با او خروش سودی دارد، تا من نیز در خروش آیم و اگر دانی که رضا به، تسلیم شو تا دلت فارغ شود». نوری در حال از خروش باز ایستاد و گفت: «نیکو معلما که تویی ما را!».
 
نماز در چشم مولانا جلال الدین محمد بلخی
اگر چه نماز عمل فضل‌مند است، ولیکن جان نماز و معنی نماز از صورت نماز فاضل‌تر است؛ چنانکه جان آدمی از صورت آدمی فاضل‌تر و باقی‌تر است که صورت بماند و صورت نماز نماند و معنی و جان نماز بماند. پس صورت نماز را فقیه بیان می‌کند؛ اولش تکبیر، آخرش سلام و جان نماز را فقیر بیان می‌کند که: «الصلوة اتصال بالله من حیث لایعلمه الا الله».
 
شرط این صورت نماز طهارت است با نیم من آب و شرط نماز به آب و شرط جان نماز چهل سال به مجاهده جهاد اکبر دیده و دل خون کردن و از هفتصد جهاد ظلمانی برون رفتن و از حیات و هستی حق زنده شدن.(مکتوبات، صص 28 و 29)
 
نماز در چشم خواجه عبدالله انصاری
نخست از در نگاه داشتن فرایض درآی که بر سر سنن واقف شوی و از انوار نوافل برخوری؛ نقصان فرایض نه همه در نماز گوش دار که هرچه فریضه است در شرع نقصان درو حجاب گران است. که آن حجاب را هم بر آن برتوان داشت، یعنی اگر نقصان در فریضه است، نقصان فریضه را هم برفریضه بر توان داشت و اگر نقصان از سنت است، نقصان سنت را هم به سنت بر توان داشت و اگر از نافله است هم به نافله بر دارد و همچنین هرچیزی که در مقامات دین و ورزش شریعت که در پیش آید یا فرض است یا واجب یا سنت یا ادب یا فضایل، نقصان که در آن درآمد، آن نقصان را هم از آن جنس آن بردار و به توبه پیش آو استغفار، به زاری و نیاز نه از سر تکبر و ناز.
 
نماز در چشم ابوالحسن خرقانی
و گفت: همه کسی نماز کند و روزه دارد، ولیکن مرد آن مرد است که شصت سال بر او بگذرد که فرشته‌ای برو هیچ ننویسد. که او را از آن شرم باید داشت از حق، و حق را فراموش نکند یک چشم زخم، مگر که بخفتد آن چه مشاهده بود، که گوید در بنی اسرائیل کسی بود که سالی به سجود بود و دو سال. و گفت مشاهده این بود که این امت دارند که یک ساعت فکرت این بنده با یک ساله سجود ایشان برابر بود.
 
کتاب «نماز عابدان» (دیدگاه عارفان درباره نماز)، تألیف علی سالاری دیوانمراد در 344 صفحه، شمارگان 1000 نسخه، از سوی انتشارات تیرگان روانه بازار نشر شده است.