خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- کتاب «شرح لغات و اصطلاحات عرفانی الانسان الکامل» نوشته اکرم‌السادات حاجی‌سیدآقایی که نشر مدید آن را به تازگی منتشر کرده، پژوهشی است در کتاب «الانسان الکامل» عزیزالدین نسفی برای روشن‌ترشدن مباحث آن و بازتابی که در متون عرفانی داشته است.
 
عزیزالدین نسفی یکی از عارفان بزرگ قرن هفتم هجری است. محل تولد وی شهر نخشب بود. وی بیشتر عمر خود را در آنجا گذرانید و سپس به بخارا رفت و سالیان دراز در آن شهر زندگی کرد. از اوایل زندگی او اطلاعی در دست نیست. وی در جوانی به بخارا آمد و پس از فراگرفتن تحصیلات مقدماتی و حکمت و فلسفه، مدتی به تحصیل علم طب مشغول شد و در این علم تبحر کامل یافت.
 
از آثار نسفی چنین برمی‌آید که وی هم با مبانی فلسفه به خوبی آشنا بوده و هم به معالجه بیماران می‌پرداخته است. ظاهراً او در زمانی که به اوج فلسفه و علم طب رسیده است با عرفان و تصوف آشنا می‌شود. در این بین، یکی از وقایع مهم و سرنوشت‌ساز زندگی نسفی، آشنایی وی با سعدالدین حمویه، از عارفان بزرگ اواخر قرن ششم و نیمه اول قرن هفتم هجری است که او را به مسیر عرفان رهنمون می‌سازد.
 
یکی از خصوصیات شخصیت علمی نسفی، برخورداری از روحیه‌ای علمی و تحقیقی به معنای واقعی آن بوده است. وی با وسعت مشرب و تسامح فکری کم‌نظیری عقاید گروه‌های مختلف را در آثار خویش و به‌ ویژه «الانسان الکامل» بیان می‌کند. از این نظر می‌توان وی را از پیشروان طریقه تحقیق علمی در مسائل مربوط به عقاید و به‌ویژه مربوط به تصوف به شمار آورد.
 
کتاب «الانسان الکامل»، مجموعه‌ای است از مقالات که شامل یک مقدمه و بیست‌ودو رساله است. نسفی در مقدمه کتاب می‌گوید وی بیست رساله تألیف کرده است، ده رساله برای مبتدیان و منتهیان و ده رساله برای کسانی که در طریقت پیشرفته‌ترند (منتهیان) و مبتدیان از ده رساله دوم بی‌بهره‌اند.
 
این رسائل را نسفی در مدت زمانی طولانی تألیف کرده است. نخستین رساله را در سال 660 هـ.ق در بخارا و رساله‌های بعدی را در خلال سفر به جنوب غربی ایران، در شهرهای دیگر نوشته است، به این ترتیب که رساله دوم در بحرآباد، رساله سوم در کرمان، رساله‌های چهار تا هفت در شیراز و رساله‌های هشت تا ده در اصفهان و مقدمه آن را در ابرقوه به رشته تحریر درآورده است؛ معمولاً هر رساله آن با یک مقدمه شروع می‌شود و بعد از شرح و بسط آن موضوع به شیوه علما، حکما یا عرفا نتیجه‌گیری می‌شود.
 
محتویات کتاب نسفی، شامل بحث‌های اهل شریعت، اهل حکمت و اهل وحدت است و او در مقدمه درباره انسان کامل و خصوصیات وی سخن می‌گوید.
 
بیشتر مباحث کتاب «الانسان الکامل» هستی‌شناسی‌اند؛ مانند سه رساله یازدهم و دوازدهم و سیزدهم که مراتب وجود (ملک، ملکوت و جبروت) را تشریح می‌کنند و رساله دهم و چهاردهم و شانزدهم درباره عالم صغیر و عالم کبیرند. چند رساله هم مانند رساله ششم که در باب آداب خلوت است، جنبه عملی دارند. این کتاب را می‌توان شرح کتاب «مقصد اقصی» به حساب آورد؛ این حکم در مورد مقدمه به‌ویژه مصداق دارد. این کتاب با بیان شریعت، طریقت و حقیقت آغاز می‌شود و با خاتمه کتاب «منازل السائرین» به پایان می‌رسد.  
آنچه که حاجی‌سیدآقایی کتاب خود را به آن اختصاص داده است، عبارت است از پژوهشی در کتاب «الانسان الکامل» برای تبیین ابعاد پیچیده آن و نیز بررسی اهمیت آن در سیر گسترش و پیشرفت عرفان اسلامی.
 
چنان‌که حاجی‌سیدآقایی در مقدمه کتاب بیان کرده است، شیوه کار در این پژوهش بدین صورت بوده است که نخست کتب اصطلاحات عرفانی، همچون «شرح اصطلاحات تصوف» دکتر سیدصادق گوهرین و «فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی» دکتر سیدجعفر سجادی تورق شده و سپس کتاب «الانسان الکامل» مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار گرفته و اصطلاحات عرفانی آن مشخص و استخراج شده است.
 
رویکرد نویسنده به این شکل بوده که شماری از اصطلاحات که در کتب «شرح اصطلاحات تصوف و فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی» به عنوان اصطلاح عرفانی درج شده است؛ همچون ازل، جسم، عالم امر، عالم خلق، عالم شهادت، ملائکه و .... به سبب عرفانی نبودن در این کتاب مورد توجه قرار نگرفته‌‌اند.
 
همچنین برخی دیگر از اصطلاحات (نظیر آباء و امهات، عالم علوی و سفلی و...) با وجود آن‌که به شکل خالص عرفانی نیستند به سبب نظریات خاص نسفی درباره آن‌ها در این کتاب مورد بحث  و مداقه قرار گرفته‌اند.
 
نویسنده پس از برگزیدن لغات و اصطلاحات مدنظرش، هر لغت یا اصطلاح را از نظر لغوی و اصطلاحی تعریف کرده و در مرحله بعد، آرای نسفی و دیگر اندیشمندان وادی عرفان درباره آن لغت را مکتوب کرده است و تا حدی این نظریات را با یکدیگر مقایسه کرده است. کتاب به‌صورت واژه‌نامه‌ای و به شیوه الفبایی تنظیم شده است تا بتواند امکان دسترسی پژوهشگران و دیگر مخاطبان به اصطلاحات و عبارات مدنظرشان را ساده‌تر بسازد.
 
همچنین به اذعان نویسنده در مقدمه کتاب، از جمله ویژگی‌های این رساله، تغییر برخی رسم‌الخط‌های متون عرفانی کهن است. او می‌نویسد: «برای نمونه چند رسم‌الخط تغییر یافته، نقل می‌شود: کز= که از، آنک= آن‌که، آنچ= آنچه، را است= راست، هرکرا= هر که را، اینگونه= این‌گونه، خواستست= خواسته است و...» نویسنده درباره چرایی این تغییر توضیح خاصی ارائه نداده است اما هر چه هست، خوب یا بد، این انتخاب او برای نظم دادن به محتویات اثرش است.
 
کتاب «شرح لغات و اصطلاحات عرفانی الانسان الکامل» می‌تواند به‌عنوان یک منبع قابل اتکا برای درک بهتر متن کتاب انسان کامل، یاری‌گر پژوهشگران و علاقه‌مندان به متون عرفانی باشد.
 
انتشارات مدید کتاب «شرح لغات و اصطلاحات عرفانی الانسان الکامل» نوشته اکرم‌السادات حاجی‌سیدآقایی را در 539 صفحه، با شمارگان 500 نسخه و قیمت صدهزارتومان در سال 1399 منتشر کرده است.