خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، آخرین روز بهمن‌ماه سال 1398، چشم اقتصاد زخم‌خورده از تحریم ایران، به کرونا روشن شد. این ویروس یک‌باره به‌دنبال اعمال محدودیت‌های سفت و سخت با هدف پیشگیری از ابتلا، وضعیت جدیدی را به کسب و‌کار‌ها تحمیل کرد. پیوند تحریم‌های اقتصادی و شیوع ویروس کرونا، لغو سی‌و‌سومین دوره نمایشگاه مجازی کتاب تهران، در کنار تعطیلی کتاب‌فروشی‌‌ها و کاهش شدید خرید کتاب موجب شد تا فعالان اقتصاد‌های ضعیف از‌جمله ناشران، کتاب‌فروشان، چاپخانه‌داران و دیگر حلقه‌های این صنعت ـ فرهنگ، با آسیب‌های جدی مواجه شوند.

هرچند آمار دقیقی از میزان آسیب‌های کرونا بر کسب‌وکارهای فرهنگی و صنعت نشر کشور وجود ندارد‌؛ اما استقبال برای دریافت تسهیلات کرونایی از سوی فعالان این صنعت که مرحله نخست آن پرداخت و مرحله دوم ادامه پیدا کرد، نشان داد آسیب‌ها بسیار جدی بوده‌است؛ درخواست 1000 میلیارد‌ تومان وام 12 درصدی، در مرحله نخست تسهیلات کرونایی این موضوع را تایید می‌کند. افسر موم‌وندی، نماینده معاون توسعه‌ و مدیریت منابع در امور اقتصاد فرهنگ و هنر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی معتقد است برای فهم میزان تاثیر‌گذاری تسهیلات کرونایی بر کسب وکار فعالان حوزه نشر «باید منتظر دریافت آمار و تحلیل‌های دقیق‌تری از بازار و اقتصاد فرهنگ و هنر در سال جاری باشیم.»
 
18اردیبهشت‌‌ماه سال گذشته به‌دنبال تلاش وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و همچنین اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان، بعد از دو ماه از شیوع ویروس کرونا؛ بانک مرکزی، ناشران و کتابفروشان را در ردیف مشاغل آسیب‌دیده از کرونا قرار داد و اعلام کرد فعالان این حوزه می‌توانند برای دریافت تسهیلات، در سامانه کارا ثبت‌نام کنند. جریان اعطاء تسهیلات چگونه شکل گرفت و ادامه پیدا کرد؟
در کشور ما نیز همانند بسیاری از کشورهای دنیا برای مقابله با پیامدهای اقتصادی کرونا جریان حمایت از کسب‌و‌کار‌ها در قالب سیاست‌های پولی و مالی شکل گرفت. در ایران اما بحران کرونا شرایط ویژه‏ای رقم زد؛ چراکه پیش از آن بخش‏‌های مالی و اقتصادی زیر فشار ناشی از تحریم‏‌های ظالمانه هم قرار داشتند. با این حال برای حمایت‌ از کسب‌وکار‌ها، بسته‏‌های حمایتی ترکیبی شامل امهال بازپرداخت‏ اقساط، قبوض انرژی مصرفی و حق بیمه و اعطای تسهیلات با نرخی پایین‏‌تر از نرخ شبکه بانکی و.... تدوین و اجرا شد. از آن جمله اعطای تسهیلات حمایتی با کارمزد 12 درصد بود که در دو مرحله و با دو رویکرد شاغل‏‌محور و بنگاه‏‌محور به بنگاه‏‌های فرهنگی، هنری و رسانه‏‏‌ای هم اعطا شد. میزان استقبال برای دریافت این تسهیلات در مرحله اول با توجه به پیش‏‌بینی‏‌ها در بخش فرهنگ، هنر و رسانه مناسب بود.

البته اگر در همان مرحله اول این تسهیلات با رویکرد بنگاه‏‌محوری پرداخت می‏‌شد به دلایل مختلف نظیر غیررسمی بودن اشتغال و فعالیت اقتصادی دراین بخش چون همه دنیا، میزان بهره‏‌مندی مشمولان هم افزایش می‏‌یافت. گرچه هم در مرحله اول که تسهیلات شاغل‏‌محور پرداخت می‏‌شد و هم در مرحله دوم که تسهیلات بنگاه‏‌محور شد، فعالان و صاحبان کسب و کارهای آسیب‏‌دیده از مشکلاتی چون کوتاه­‌مدت بودن زمان بازپرداخت، بالا بودن نرخ بهره و نیز سخت‏گیری بانک‏‌ها در اخذ تضامین و وثایق فراتراز آنچه که دولت اعلام کرده بود، گلایه بسیارداشتند و این عوامل موجب شد تا همه مشمولان از این تسهیلات بهره‏‌مند نشوند. البته سهمی که وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برای کسب‌و‌کار‌‌های فرهنگی پیش‌بینی می‏‌کرد در ثبت درخواست‏‌های مرحله اول محقق شد.
  پیش‌بینی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی چقدر بود؟
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی پیش‌‌بینی کرده بود چیزی حدود 700 میلیارد تومان تسهیلات بایستی در مرحله اول به بنگاه‌‏های فعال بخش فرهنگ اعطا شود اما براساس آمار و اطلاعات دریافتی از سامانه کارا، فعالان و بنگاه‏‌های فرهنگی، هنری و رسانه تا آذر ماه سال گذشته، درخواست دریافت بیش از 1000 میلیارد تومان تسهیلات حمایتی مرحله اول را در این سامانه ثبت کردند.

براساس آمار یعنی پیشی گرفتن تقاضا از پیش‌بینی‌‌ها؟
بله؛ تقاضا بیشتراز پیش‌بینی‏‌ها و پرداخت‏‌ها بود اما نه به‌ میزان گستردگی کسب‌و‌کار‌های فعال این بخش.

به نظر می‌رسد عمده دلیل این اختلاف در ثبت تقاضا و دریافت تسهیلات، نرخ سود بانکی تسهیلات کرونایی است. این طور نیست؟
نرخ بهره بانکی از دلایل مهم این تفاوت است؛ براساس اعلام وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در همایش ارائه یافته‏‌های مطالعات پشتیبان تدوین برنامه پسا‌کرونا، فعالان بخش فرهنگ، هنر و رسانه در مرحله نخست تقاضای دریافت بیش از 1000میلیارد تومان تسهیلات را در سامانه کارا ثبت کردند و تا پایان آذر‌ماه سال گذشته، 526 میلیارد تومان یعنی فقط 48 درصد از این میزان درخواست‌ به متقاضیان اعطا شد. باید یادآوری کنم از این میزان حدود 300 میلیارد تومان به بنگاه‏‌های فعال در صنعت نشر، نظیر انتشارات، چاپخانه، کتابفروشی، صحافی و دیگر خدمات فرهنگی پرداخت شد.

چرا تعریف رسته‌های شغلی در حوزه فرهنگ، بین‌ دو وزارتخانه تعاون، کار و رفاه اجتماعی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متفاوت است؟
تعریف رسته‏‌ها متفاوت نیست. در برنامه اشتغال فراگیر سال1396  دبیرخانه شورای عالی اشتغال سه رسته شغلی فرهنگی، هنری و رسانه‌‏ای را تعیین و تایید کرد و ما هم برهمین مبنا فهرست زیررسته‏‌های شغلی بخش را برای به‏‌روزرسانی عناوین شغلی و حمایتی فراگیر در اختیار وزارت کار قرار دادیم اما آنچه که در مرحله اول اعطای تسهیلات ملاک قرار می‏‌گرفت، فهرست قدیمی سازمان تأمین اجتماعی بر مبنای کدهای ثبت شده کارگاه‏‌ها بود که با توجه به تغییرات عمده در فضای کسب و کارها نیازمند اصلاح است.

برگردیم به جریان اعطا تسهیلات کرونایی؛ فعالان حوزه نشر در سال 1399 چقدر از این تسهیلات برخوردار شدند؟
در مرحله نخست، 566 ناشر برای دریافت 87 میلیارد تومان تسهیلات، تقاضایشان را ثبت و 34 میلیارد تومان دریافت کردند. چاپخانه‌ها نیزبیش از یک‌صد میلیارد‌ تومان درخواست تسهیلات دادند و حدود 66 میلیارد تومان دریافت کردند. کتاب‌فروشی‌ها هفت میلیارد تومان تقاضا ثبت و حدود 3 میلیارد‌ تومان دریافت کردند. این تفاوت میان درخواست‏‌ها و پرداخت‏‌ها ناشی از مشکلاتی است که بخشی از آن متوجه  نظام بانکی و سخت‏گیری‌‏ها در اعطای تسهیلات و اخذ تضامین و وثایق بود.

چه تضامینی؟ 
براساس دستور‌العمل‌ ابلاغی معاونت اقتصادی ریاست جمهوری، تضامین لازم برای دریافت وام تا 16 میلیون تومان شامل چک یا سفته فرد متقاضی و از 16 میلیون تا 48 میلیون شامل چک یا سفته فرد متقاضی به همراه یک ضامن تعیین شد که تا سقف200 میلیون تومان این ضامنین به 3 نفر می‌‏رسید و دریافت تسهیلاتی افزون بر این مبالغ با ارائه تضامین صندوق‌‏های ضمانت و دیگر وثایق متعارف بانکی ممکن بود. اما با توجه به اینکه بسیاری از شعب بانکی حتی برای اعطای تسهیلاتی به میزان 16 میلیون تومان هم سند ملکی و اجاره‌نامه و چندین ضامن‌ را مطالبه می‏‌کردند، روند دریافت تسهیلات با دشواری همراه شد. یکی از مسائل دیگر که متقاضیان را آزار می‌‏داد، دوره کوتاه‌‏مدت دوساله بازپرداخت تسهیلات کرونایی بود. با این اوصاف کسب و ‌کار‌هایی که درگیر کاهش درآمد و دیگر پیامدهای اقتصادی بحران کرونا هستند بایستی با موانع و مشکلات دیگری در فرایند دریافت تسهیلات کرونایی هم دست و پنجه نرم می‏‌کردند و با توجه به زمان اندک بازپرداخت، نرخ بالای تسهیلات و سختگیری‌ نظام بانکی نگران جریمه‌های دیرکرد بازپرداخت وام‌ها هم باشند.

چرا در مرحله دوم، اعطاء تسهیلات «بنگاه‌محور» تعیین شد و اعتبار آن چقدر بود؟
در مرحله نخست اعطای تسهیلات، برنامه حمایت از کسب و کارهای آسیب‏دیده، «شاغل‌محور» تدوین شده بود با این روش که به ازای هر فرد شاغل دارای کد تامین اجتماعی مبلغ 16 میلیون تومان تسهیلات به بنگاه فعال اختصاص پیدا می‌کرد. در این مرحله  برخی بنگاه‏ها و صنایع کوچک و متوسط بخش فرهنگ نظیر چاپخانه‌ها، ناشران با توجه به تعداد شاغلان، موفق شدند تسهیلات مناسبی دریافت کنند. تسهیلات حمایتی کرونا مرحله اول اما با توجه به لزوم تایید کد تأمین اجتماعی و در نظر نگرفتن شاغلان فصلی و غیررسمی برای برخی فعالان و بنگاه‏های فرهنگی به مبالغی بین 6 تا 16 میلیون تقلیل پیدا می‏‌کرد که حمایت مؤثری به حساب نمی‏‌آمد،‏ به‌ویژه برای آن گروه از فعالان بخش نظیر ‌کتاب‌فروشان و آموزشگاه‏‌های هنری که غالبا  در ملک استیجاری با ارقام بالای اجاره فعالیت می‌کنند. با بروز این چالش‌های حمایتی، کارگروه مبارزه با پیامدهای اقتصادی ستاد ملی مبارزه با کرونا شیوه «بنگاه‌محور» را در مرحله دوم اعطای تسهیلات مصوب کرد که البته در این مرحله هم مشکلات نظام بانکی به قوت خود باقی ماند.  این تجربه‏‌های حمایتی در حالی رقم خورد که صنایع و بنگاه‏های فرهنگی با کاهش خرید و تعطیلی رویداد‌های مختلفی مانند نمایشگاه‌ها و جشنواره‏ها در شوک تقاضای بازار کالا‌های فرهنگی در نیمه اول سال 99 به سر می­بردند.
 
در این مرحله با توجه به برآوردهایی که از خسارت وارده به بخش فرهنگ انجام شده بود، اعتباری به میزان 1700 میلیارد تومان برای پرداخت تسهیلات  به فعالان و بنگاه‌های فرهنگی، هنری و رسانه‏ای از سوی ستاد ملی مبارزه با کرونا مصوب شد. این تسهیلات که دستورالعمل آن از 6 بهمن ماه ابلاغ شد دوره تنفسی 4 ماهه تا اردیبهشت 1400 نیز دارد که با وجود تمدید مهلت ثبت تقاضا تا 15 اسفند‌ماه سال 1399 بسیاری از متقاضیان موفق به دریافت تسهیلات نشده‌اند و امیدواریم ثبت تقاضا و پرداخت آن در سال 1400 هم تمدید شود.   
    
با وجود پایان مرحله نخست اعطاء تسهیلات و آغاز مرحله دوم و شکل‌گیری جریان حمایتی،  بازار کتاب هنوز از شوک تقاضا رنج می‌برد؟
شوک تقاضا که با کاهش مصرف کالاها و خدمات فرهنگی به‌ویژه کالاهایی که به‌صورتِ دیجیتالی دردسترس نبودند، ایجاد شد همچنان پابرجاست چرا که فاصله‏گذاری اجتماعی احتمالا تا زمان واکسیناسیون سراسری هم ادامه خواهد داشت و از طرف دیگر بحران کرونا موجب کاهش قدرت خرید بسیاری ازمصرف‌کنندگان هم شده است؛ عرضه‌ کنندگان حضوری و فیزیکی کالاهای فرهنگی، درآمدشان همچنان در گروعواقب ناشی از فاصله‏‌گذاری اجتماعی خواهد بود. بحران کرونا صنعت نشر را نیز چون دیگر صنایع فرهنگی متضرر کرد و مجموعه‌ای از شرکت‌های‌ کوچک‌تر‌ و متخصصان خلاق این صنعت را هم در معرض خطر قرار داده است. بخش نشر کتاب شامل سه شریک اصلی است ناشران، نویسندگان و کتاب‌فروشان ازجمله کتاب‌فروشی‌های‌ مستقل که در همکاری نزدیک با کتابخانه‌ها‌، مؤسسات آموزشی و گروه‌ها‌ی فرهنگی ازجمله برای نمایشگاه‌های‌ کتاب فعالیت می‌کنند. افزایش فروش آنلاین به‌ویژه متون آموزشی موردنیاز برای آموزش در خانه، فقط بخشی از ضررها را جبران کرده است. لغو یا به‌تعویق‌انداختن نمایشگاه‌های‌ کتاب، تأثیرات خود را بر درآمد نویسندگان و ناشران از انتشار کتاب‌های‌ جدید گذاشته است. بازار کتاب و صنعت نشر ایران با همه‌‏گیری کرونا طی برآورد اولیه در 6 ماه نخست سال 1399 با وارد آمدن خسارتی بالغ بر 270 میلیارد تومان دچار زیان شده است. معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ابعاد این خسارت را با توجه به لغو نمایشگاه بین‌‏المللی کتاب تهران بسیار گسترده‏ اعلام کرده است. در حالی‌که ناشران با انجام  هزینه‌­های بالای تولید انبوه کتاب، خود را برای شرکت در نمایشگاه بین‌‏المللی اردیبهشت 99 آماده کرده بودند، لغو این نمایشگاه به‌واسطه بحران کرونا بازار کتاب ایران را از فروشی بالای 150 میلیارد تومان محروم کرد و مانع تزریق این نقدینگی به نشر کشور شد. با تعطیلی نمایشگاه‌‏های استانی نیز که همه ساله در هر استان موجب نشاط فرهنگی و رونق اقتصاد نشر بود، درآمد حدود 50 میلیارد تومانی ناشران کشور به‌ویژه ناشران استانی در بحران کرونا از دست رفت. تعطیلی نمایشگاه بین‏المللی کتاب تهران و استان­‌ها، ذی‏‌نفعان بسیار دیگری نظیر مؤلفان، مترجمان، ویراستاران، تصویرگران و بالاخره چاپخانه‏‌های کتاب که به‌واسطه گردش مالی این بازار، کسب درآمد می‏‌کنند را نیز متضرر کرده است. کسادی صنعت نشر در کل جهان کرونایی بر روند رو به رشد فروش رایت در سال­‌های اخیر تاثیر گذاشت و موجب محرومیت نشر ایران از در آمدهای مربوطه هم شد. با این همه صنعت چاپ و نشر کتاب کشور همچنان فعال است و تولیدات مناسبی دارد اما برای حفظ پایداری وهمچنین ایجاد توان رقابت با سایر رقبا، بی‌تردید باید متحول شود.
 
آیا در مرحله دوم اعطاء تسهیلات مانند مرحله نخست، اختلاف بین میزان تقاضا و میزان اعطاء تسهیلات وجود دارد؟       
بله؛ همان اختلاف وجود دارد هرچند که در این مرحله با رویکردی تخصصی، بر مبنای اعتبارات تخصیصی، سهمی از تسهیلات برای فعالان و بنگاه­‌های فرهنگی برای ناشران، کتاب‌فروشان، چاپخانه‌داران، آژانس‌‌های ادبی، وارد‌کنندگان کتاب، اهل قلم و... در نظر گرفته شد. در مرحله دوم بیش از 65 هزار تقاضا در سامانه کارا برای دریافت بالغ بر 400 میلیارد تومان از سوی مشمولان بخش ثبت و کمی بیش از 100 میلیارد تومان این تسهیلات درخواستی اعطاء شد. هرچند 15 اسفند فرصت ثبت تقاضا به پایان رسید اما آنچه اهمیت داشت، همراهی بانک‌ها دراعطای تسهیلات بود که متاسفانه به کُندی پیش‌ رفت.

آیا فعالان حوزه نشر منتظر سومین مرحله اعطا تسهیلات باشند؟
رایزنی با معاونت اقتصادی ریاست جمهوری برای تمدید مرحله دوم اعطای تسهیلات کرونایی تا اردیبهشت‌ماه 1400 انجام شده است، امید‌واریم با درخواست تمدید موافقت شود تا بانک‌ها در سال جاری هم پرونده متقاضیان را بپذیرند. علاوه ‌براین اعطای تسهیلات کم‌بهره صندوق کار‌آفرینی امید به دنبال امضای توافق‌نامه­ای بین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان برنامه و بودجه کشور و صندوق کارآفرینی امید درپایان سال گذشته آغاز شد که در سال جاری هم ادامه خواهد داشت. طی این توافق 600 میلیارد تومان تسهیلات قرض‏الحسنه (با کارمزد 4 درصد) برای اعطاء به فعالان فرهنگی، هنری و رسانه‌‏ای تخصیص خواهد یافت. اعتبارات این تسهیلات کم‌بهره مرحله‌ای واریز می‌شود که در اسفند سال گذشته 20درصد از آن به حساب صندوق کارآفرینی امید برای کارسازی تسهیلات واریز شده است.

با توجه به اینکه  وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در فروردین‌‌ماه سال 1399 از  آسیب 976 میلیارد تومانی کرونا به بخش فرهنگ، هنر و رسانه خبر داد؛ میزان تاثیر‌گذاری اعطاء تسهیلات کرونایی بر کسب و‌کار‌های این حوزه را چه میزان می‌دانید؟
فعالیت‌ها‌ و کسب‌کارهای وابسته به مکان، مانند گالری‌ها‌، موزه‌ها‌، اجراهای صحنه‌ای‌، هنرهای نمایشی، موسیقی زنده، نمایشگاه‌­ها و جشنواره‌ها‌، سینماها و... بیشترین آسیب را از محدودیت‌های‌ مبتنی ‌بر فاصله‌گذاری‌ اجتماعی دیده‌اند.‌ کاهش ناگهانی درآمد، پایداری مالی این کسب و کارها را به خطر می‌اندازد‌، کاهش درآمد و تعدیل نیروی کار پیامدهای ناگواری برای زنجیرۀ ارزش تولیدکنندگان در بخش‌های‌ خلاق و غیرخلاق صنایع فرهنگی رقم می‌‏زند. عمده‌ترین‌ صنایع فرهنگی که از بحران کرونا آسیب دیده‌اند، پیش از شیوع کرونا نیز با بحران‌های مختلفی درگیر بودند و البته این بیماری نیز بسیار اثر‌گذار بود؛ بنابراین برای فهم میزان تاثیر‌گذاری  تسهیلات کرونایی اعطایی باید منتظر دریافت آمار و تحلیل­های دقیق‌تری از بازار و اقتصاد فرهنگ و هنر در سال جاری باشیم. 

ضرورت و یا کاهش حمایت‌های دولتی از صنایع فرهنگی از‌جمله نشر، همواره وجود داشته است و از نگاه منتقدان، وابستگی شدید و انتظار برای تزریق این حمایت‌‌ها زمینه‌ساز آسیب‌ شده؛ به نظر می‌رسد این اثر سوء حمایت‌های چند دهه گذشته، خود را در بحران کرونا نشان داد و سیل درخواست‌ها را شاهد بودیم. از سوی دیگر برخی از کارشناسان معتقدند که یارانه‌ها باید به دست مصرف‌کننده برسد؛ به‌عنوان مثال در قالب طرح‌های فصلی خانه کتاب و ادبیات ایران. با توجه به این دو رویکرد و درس‌هایی که کرونا به دست داد، تغییر الگوی اعطاء تسهیلات به سمت مصرف‌کننده در سال‌های آتی می‌تواند به‌عنوان یک سیاست کلان‌تر در نظر باشد؟
 برای پاسخ به این پرسش و نقد، بایستی مؤلفه‏‌های اثرگذار بر صنایع فرهنگی را در نظر داشت چراکه اقتصاد فرهنگ خود منظوم‌ه‏‏ای اقتصادی است به این معنا که خودتقویت‏‌کننده و خودسامان‏ده هم هست است. به هر میزان که اقتصادِ فرهنگ مورد حمایت قرار گیرد، رشد کند و سهم بیشتری از تولید ناخالص داخلی داشته باشد، اجزای آن هم رشد می‏‌کند و این رشد، نوعی هم‏افزایی چندباره را هم رقم خواهد زد. این موضوع از آنجایی اهمیت دارد که با آگاهی کامل می‏توان گفت، رشد اقتصاد فرهنگ طی دو دهه اخیر تا پیش از شیوع کرونا از چشمگیرترین روندهای جهانی بوده و به همین سبب است که اقتصاد فرهنگ به‌عنوان دارایی نوین دولت‏‌ها مطرح و حمایت‏ از این بخش برای توسعه‏‌ای مبتنی برارتباط اقتصاد و فرهنگ، امری ضروری است.
 
این انگاره­‌ها درباره بازار کتاب و صنعت نشر هم صدق می­کند. نگرانی‌‏های فعالان این بخش درباره حمایت‏‌های دولتی هم ناشی از میزان تأثیرگذاری و تعامل جامعه فرهنگی و هنری با دولت است. به یقین بدون تحلیل‏ و ارزیابی‏‌های مبتنی بر روش‏‌های اقتصادسنجی و نیز تعیین سطوح برخورداری و درآمدی فعالان فرهنگی و هنری، نمی‏توان از حذف حمایت‏‌های دولتی سخن گفت. اگردقیق‌­تر بخواهم بگویم، بزرگترین یارانه فرهنگی از طرف دولت و یا از طریق بودجه عمومی نیست که محقق می‏شود‏، بلکه این فعالان فرهنگی هستند که با تولید محتوا، یارانه‌‏ای همگانی را به جامعه اعطا می‏‌کنند و بی‌‏تردید برای استمرار این تولیدات، نیازمند انگیزه و مشوق هم هستند. حذف حمایت‏‌های دولتی در صنعت نشر از منظرهای گوناگون قابل بحث و نقد است و نقطه پایان گذاشتن بر این حمایت­‌ها، بدون تدوین پیوست‌‏های اقتصاد فرهنگ نه تنها بر فعالان این بخش اثری نامطلوب دارد، بلکه فضای فرهنگی جامعه را نیز متأثر خواهد ساخت.
 
در بحران کرونا دو رویکرد حمایت از مصرف‌کننده و تولید‌کننده در جریان اعطای یارانه‌ها، پیگیری شد از‌جمله طرح‌های فصلی و همچنین نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران. صنعت نشر متکی به یارانه‌های دولتی است که مساله اصلی این حوزه محسوب می‌شود. این دیدگاه که حلقه‌های مختلف صنعت نشر با توقف پرداخت یارانه‌، به تعطیلی کشیده می‌شوند قابل پذیرش نیست چراکه بسیاری از ناشران در سال گذشته نیز توانستند با تغییر استراتژی از‌جمله کاهش شمارگان و یا تمرکز بر تجدید چاپ آثار پرمخاطب خود را سرپا نگه دارند. حمایت‌های دولتی در بسیاری کشور‌ها هم در قالب‌های گوناگون از‌جمله حمایت‌های بیمه‌ای و یا اعطای تسهیلات وجود دارد. اگر محیط کسب و کار ایمن شود و ارتقا پیدا کند، مداخلات مرتبط با حمایت‌ و امنیت شغلی مناسب‌تر خواهد بود تا صنعت نشر هم وارد رقابت شود و بتواند دوام بیاورد. بسیاری معتقدند اعمال تخفیف در طرح‌های حمایتی زمینه‌ساز ایجاد عادت در مخاطب خواهد شد و قیمت پشت جلد معنا و مفهومی نخواهد داشت، اما نباید فراموش کنیم بسیاری از صنوف غیرفرهنگی دیگر هم این تخفیف‌ها را در طول سال و حراج­های فصلی برای مشتریانشان دارند.
  «کرونا به ما درس داد»  این جمله‌ سال گذشته بار‌ها گفته و شنیده شد. درس‌های کرونا برای فعالان بخش دولتی و خصوصی صنعت نشر چه بود؟
نظام‏ حاکم بر تولید، عرضه و مصرف فرهنگی که با شیوع کرونا دچار بحران و به­هم‏ریختگی شدیدی شد، پیش از این بحران با انقلاب فناورانه به چالش کشیده شده بود. این به­‌هم‌‏ریختگی نتیجه بی‌­توجهی صنعت نشر به تغییرات ناشی از بروز انقلاب اطلاعاتی و فناوارنه بود. شرایط کرونایی نشان داد که فناوری در صنعت و اقتصاد نشر چه اندازه نقش­آفرین است. به‌ویژه فناوری­‌های نوین عرضه محصولات و خدمات بر بستر پلتفرم­های مجازی. همه‏گیری بیماری کرونا فرصتی برای ارتقا و توسعه تولید محتوای فرهنگی و نشر دیجیتال فراهم کرد چراکه راه دیگری متصور نیست. اکنون کسب‌­وکارهایی که صرفا به‌صورت فیزیکی خدمات خود را ارائه می­کنند با بحران مواجه شده­اند؛ بنابراین انتظار می‏رود در دوره پساکرونا نیزاین فناوری­‌ها بر فضای کسب‏وکار و فعالیت‌های بسیاری تاثیرگذار باشد.

فعالان صنت نشر بایستی رویکرد توسعه کسب و کارهای فرهنگی دیجیتال را به‌عنوان عرصه نوین کارآفرینی مورد توجه قرار دهند، ماشین‌آلات و تجهیزات قدیمی و فرسوده را متناسب با ظرفیت و میزان تولید کالای فرهنگی به‌روز و به‌طور جدی به سوی دیجیتالی شدن حرکت کنند. همچنین کسب وکارهای‏شان را به «دفاتر بازاریابی» تغییر شکلی و کاربری بدهند و با ایجاد سایت اینترنتی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی به جذب سفارش‌های آنلاین و خدمات غیرحضوری بپردازند و توان رقابتی خود را با سرمایه‌گذاری درانواع جدید فناوری‌‏ها و استفاده از مدیریت‌های قوی با نگرش مثبت به نرم‌افزارهای گردش کار افزایش بدهند تا بتوانند سهم مناسبی را در بازار صنایع فرهنگی و خلاق جهان پساکرونا تصاحب کنند.