خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، اواخر سال 1398 در‌حالی‌که جریان ثبت‌نام از ناشران متقاضی حضور در سی‌و‌سومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به پایان رسیده بود، برگزاری بزرگترین رویداد‌ فرهنگی کشور با شیوع ویروس کرونا در هاله‌ای از ابهام فرو رفت.

اردیبهشت‌ماه سال 1399 بدون نمایشگاه به پایان رسید و گمانه‌زنی‌ها درباره سالی بدون نمایشگاه کتاب جریان پیدا کرد. شوک اقتصادی ناشی از شیوع کرونا، کسب و کار‌های متعدد از‌جمله ناشران را به‌شدت دچار رکود کرد و موجب شد ایده برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب که اواخر سال 1398 مطرح شده بود، قوت بگیرد.

با اعلام رسمی شورای سیاست‌گذاری سی‌و‌سومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که به‌دنبال تصمیم ستاد ملی مقابله با کرونا مبنی بر ممنوعیت برگزاری هر‌گونه نمایشگاه اتخاذ شده بود، این دوره از نمایشگاه، لغو شد. یک‌ماه بعد از مصوبه شورای سیاست‌گذاری، 28 شهریور‌ماه مطالعات برای برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران در موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران آغاز شد. مشارکت سه نهاد شامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران که از سوی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌عنوان مجری منصوب شده بود همراه شرکت ملی پست جمهوری اسلامی ایران و بانک صادرات به‌عنوان بانک عامل نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران، وارد فاز اجرا شد.

نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با حضور 1732 ناشر داخلی و 180 ناشر خارجی از اول تا دهم بهمن‌‌ماه برگزار شد.

در‌حالی‌که بسیاری از نمایشگاه‌های کتاب دنیا به‌دلیل شیوع ویروس کرونا لغو شدند، کتاب‌دوستان با استفاده از قابلیت فضای مجازی توانستند از نمایشگاه  کتاب تهران خرید کنند؛ تا یکی از مهم‌ترین اهداف معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در جبران بخشی از خسارت‌های اقتصادی کرونا به ناشران محقق شود. با پایان 10 روز نمایشگاه مجازی کتاب تهران، یک میلیون و ۲۵۴هزار و ۵۹۹ نسخه کتاب به ارزش ۶۴۰ میلیارد و ۲۵۸میلیون و ۷۷هزار و ۵۶۸ ریال فروش به ثبت رسید.

تجربه نو برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب علاوه‌براینکه دستاورد قابل توجه و مهمی برای مجموعه فرهنگی کشور محسوب می‌شود، نیازمند بررسی همه‌جانبه است تا از یک سو، حفظ و از سوی دیگر ضمن شناسایی نقاط ضعف و قوت در آینده نیز قابل تکرار باشد.
 
خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، به‌عنوان تنها خبرگزاری تخصصی کتاب، با رویکرد بررسی عمیق و موشکافانه نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، 9 نشست تخصصی، با حضور صاحب‌نظران را در قالب وبیناری برنامه‌ریزی کرد. این نشست‌ها در فضای اسکای روم قابل مشاهده بود و البته مشروح مباحث نیز مکتوب و منتشر شد.

در مجموع، 31 کارشناس شامل ناشر، کتابفروش، مدیران تشکل‌ها و صنوف، مدیران خانه کتاب و ادبیات ایران در مقام مجری، مدیران شرکت ملی پست و سایر دست‌اندرکاران حوزه کتاب و نشر در این 9 نشست مشارکت داشتند. 
 
عنوان نشست‌ها به شرح زیر است؛
«بررسی ساختار و میزان کارآمدی سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران»، «ماهیت نمایشگاه؛ تخصیص یارانه و تاثیر آن بر بازار نشر»، «نمایشگاه مجازی کتاب؛ موزعان و کتاب‌فروشان»، «بررسی کارکرد‌های نمایشگاهی نمایشگاه مجازی کتاب تهران»، «جایگاه نمایشگاه مجازی در برابر فعالیت کتاب‌فروشان آنلاین»، «بررسی تاثیر نمایشگاه مجازی کتاب بر تخلفات»، «نمایشگاه مجازی در آینه رسانه‌ها»، «بررسی عملکرد بخش بین‌‌الملل نمایشگاه مجازی کتاب تهران» و «عملکرد شرکت ملی پست در نمایشگاه‌»

در ادامه خلاصه‌ مهم‌ترین مباحث مطرح شده در این 9 نشست آمده است. 

کارشناسان در نشست نخست، درباره «بررسی ساختار و میزان کارآمدی سایت نمایشگاه مجازی کتاب تهران» نکات زیر را بررسی کردند.      

رفع مشکلات در جست‌وجوی کتاب‌ها و منطق جستجو
حذف چاپ‌های متعدد و غالبا ناموجود کتاب‌ها در جستجوها
وجود قیمت‌های مختلف در چاپ‌های متعدد ناموجود
خلأ فضایی برای کتاب‌های جدید یا تازه‌های نشر و پرفروش‌ها در غرفه مجازی ناشران
ضرورت آغاز به‌ کار سایت با ظرفیت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بیشتر برای پیشگیری از بروز اختلالات روزهای ابتدایی
پایین بودن سطح آموزش به ناشران و مردم درباره کارکردهای سایت با هدف استفاده بهینه از آن
الگوی نمایشگاه مجازی، نمایشگاه فیزیکی بود در حالی‌که ظرفیت‌های مجازی امکانات ویژه‌ای را ارائه می‌دهد
رادیو نمایشگاه «حذف موارد غیرضروری و ترافیک‌زا مانند»
ظرفیت بازدید از سایت نمایشگاه، کمتر از میزان اعلام شده بود (1.5 میلیون همزمان)
نمایشگاه مجازی به پایلوتی بزرگتر از نمایشگاه مجازی جنوب کرمان نیاز داشت تا ایرادات احتمالی، مشخص و رفع شود
دیده نشدن ظرفیت‌ها و بسترهای نرم افزاری لازم برای تعامل ناشران و مخاطبان
 
در این نشست  فرشید فرح‌خواه، مدیر فنی و اجرایی پروژه نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران؛ سید‌احمد عبدالصالحی، عضو هیات‌مدیره انجمن ناشران الکترونیک؛ محمد عبقری، معاون مدیر نشر سوره مهر الکترونیک و جلال ذکایی، مدیرکل سابق اداره چاپ و نشر وزارت ارشاد حضور داشتند.
 
                         

کارشناسان در نشست دوم، درباره «ماهیت نمایشگاه؛ تخصیص یارانه و تاثیر آن بر بازار نشر» نکات زیر را بحث و بررسی کردند.      
تاثیر نمایشگاه مجازی بر شکل‌گیری جریان عدالت فرهنگی و تاکید بر تقویت آن
ضرورت بازنگری در نمایشگاه فیزیکی با همراهی صنف و با توجه به تجربه نمایشگاه مجازی به ویژه از نظر بُعد فروش
ضرورت بازنگری در شیوه‌های تخصیص یارانه، به معنای هدایت صحیح حمایت‌ها و توزیع هدفمند آن.
توجه به حلقه‌های مختلف نشر در جریان توزیع یارانه به ویژه کتابفروشان
تاثیرگذاری طرح‌های حمایتی بر تقویت آخرین حلقه نشر
نمایشگاه مجازی کتاب تهران؛ جلوه توزیع عادلانه یارانه
حذف تخلفات در بحث بن به دلیل رصد دقیق هزینه یارانه خرید کتاب
ضرورت بررسی دقیق‌تر درباره آینده نمایشگاه فیزیکی و مجازی
عدالت فرهنگی به معنای توزیع یارانه بین مصرف‌کننده واقعی و ایجاد توازن در توزیع یارانه‌ها بین ناشر و کتابفروش
توجه به همه حلقه‌های نشر در جریان برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب؛ واگذاری توزیع کتاب به موزعان و کتابفروشان به
جای شرکت ملی پست؛ با این رویکرد این دو حلقه نیز منتفع خواهند شد.
ضرورت حفظ تجربه نمایشگا مجازی به دلیل عملکرد و نتایج صحیح‌تر در مقایسه با نمایشگاه فیزیکی، به ویژه در بُعد کاهش
تخلفات ازجمله نقد کردن بن‌ها.
نابودی تدریجی کتابفروشان به‌دلیل ناتوانی در رقابت با نمایشگاه مجازی.
حذف تدریجی یارانه‌ها برای پیشگیری از ایجاد آسیب به مصرف‌کنندگان.
واگذاری برگزاری نمایشگاه به بخش خصوصی و تعامل با این بخش.
علیرضا اسماعیلی، مشاور اجرایی معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و محمود آموزگار، مدیر نشر کتاب آمه و نیایش سرامی، مدیر نشر باد در این نشست حضور داشتند.
 
                               

کارشناسان در نشست سوم، درباره «نمایشگاه مجازی کتاب؛ موزعان و کتاب‌فروشان» نکات زیر را بحث و بررسی کردند.       
تکرار فروش نمایشگاهی توسط ناشران و مغفول ماندن موزعان و کتابفروشان
جای خالی کتابفروشی‌ها در نمایشگاه؛ با وجود ظرفیت‌های فضای مجازی برای مشارکت این صنف
کتابفروشان در دوران برپایی نمایشگاه‌ها مشکلات جدی مالی پیدا می‌کنند و اغلب از عهده پاس کردن چک‌ها‌یشان هم برنمی‌آیند
ضرورت حذف تخفیف‌های نمایشگاهی با هدف حذف رقابت ناشران با کتابفروشان
تخصیص بخشی از یارانه‌های نمایشگاهی به تجهیز و غنی‌سازی کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور با رویکرد افزایش تقاضای کتاب
تغییر ماهت کامل نمایشگاه مجازی به فروشگاه مجازی با مدیریت خانه کتاب
ایده انتقال فروش نمایشگاه مجازی به کتابفروشی‌ها بر اساس مسافتشان از محل سکونت یا استقرار سفارش‌دهنده
مناطق سپر بلا می‌شوند تا تخفیف‌های نمایشگاهی به افرادی درمحلات اعیان‌نشین تهران و مراکز استان‌های مهم برسد
 
در این نشست ابراهیم کریمی، مدیر مرکز پخش گزیده، محسن بهشتیان، مدیر کتابفروشی لارستان و علیرضا بهشتی، مدیر نشر روزنه حضور داشتند.
 

                        

کارشناسان در نشست چهارم، درباره «بررسی کارکردهای نمایشگاهی نمایشگاه مجازی کتاب تهران» نکات زیر را بحث و بررسی کردند.   
حجم بالای کتاب‌ها مانع از ارتقای وجوه بصری و شبیه‌سازی غرفه‌ها در نمایشگاه مجازی شد
تاکید نمایشگاه مجازی کتاب نیز مانند نمایشگاه فیزیکی بر فروش بود
توجه به ظرفیت های مجازی‌ شبکه‌ای برای فروش در نمایشگاه مجازی
بازنگری و توجه به بخش تفکیک موضوعی نمایشگاه مجازی کتاب
طبقه‌بندی کتاب در نمایشگاه مجازی براساس نیاز بازار
امکان ارائه خدمات برای تقسیم‌بندی موضوعی کتاب
تقسیم‌بندی موضوعی می‌توانست شمای کارنامه نشر را تعیین کند؛ اما مسائل فنی باعث شد از آن صرف نظر شود
لزوم معرفی بهتر کتاب با اطلاعات افزوده (افزون بر اطلاعات شناسنامه کتاب) در نمایشگاه مجازی
ضرورت ایجاد تعامل ناشر و مشتری در نمایشگاه مجازی
زمان مناسب و ثابت برای برگزاری نمایشگاه تعیین شود
ایده تلفیق نمایشگاه مجازی و فیزیکی و برگزاری همزمان هر دو
لزوم ارائه گزارش دقیق از نمایشگاه مجازی با هدف سیاستگذاری صنعت نشر توسط فعالان این حوزه
  
آزاده نظربلند، معاون کتاب و فرهنگ مدیرعامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران؛ نیایش سرامی، مدیر انتشارات باد؛ محمدتقی عرفانپور، مدیر انتشارات علوم دانشگاهی و علی حاجی‌تقی، مدیر انتشارات و کتابفروشی ارمغان طوبی حضور داشتند.
 
                     
کارشناسان در نشست پنجم، درباره «نمایشگاه مجازی کتاب و کتابفروشان آنلاین» نکات زیر را بحث و بررسی کردند.
کاهش فروش قابل توجه در نمایشگاه مجازی در مقایسه با نمایشگاه فیزیکی، حذف تعامل بین ناشر و مخاطب به‌عنوان یکی
از مزیت‌های نمایشگاه فیزیکی همچنین برگزاری کم‌اثر نشست‌های تخصصی.
دسترسی ناشران به اطلاعات مخاطبان به‌عنوان بزرگ ترین و مهم ترین مزیت نمایشگاه مجازی کتاب تهران
ضرورت بازتعریف مفهوم نمایشگاه کتاب؛ چراکه نمی‌توان نمایشگاه به‌معنای واقعی همراه با فروش برگزار کرد.
نمایشگاه مجازی قابل جایگزینی با نمایشگاه فیزیکی نیست
ضرروت برگزاری نمایشگاه تخصصی بعد از پایان شیوع ویروس کرونا
برگذاری نمایشگاه کتاب به بخش خصوصی
بررسی امکان اتصال کتابفروشی‌های کشور به نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران، به‌عنوان راهکار حمایت ازکتابفروشی‌ها در شرایط کرونا
نمایشگاه مجازی کتاب تهران، مصداق توجه به ضرورت استفاده از فناوری‌های نوین است
نبود زیرساخت مناسب در برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب تهران که یکی از مصادیق آن شبیه‌سازی نشدن کتاب‌ها است.
استفاده از تجربه پلتفرم‌های موفق در برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب
نمایشگاه مجازی کتاب را باید فروشگاه کتاب بنامیم
امکان مواجه مردم با تعداد قابل‌توجهی کتاب که بی‌سابقه بود
نمایشگاه مجازی کتاب با کتابفروشی‌های آنلاین که کتاب فیزیکی عرضه می‌کنند رقیب نبود
 
در این نشست حسن احمدی، رئیس انجمن ناشران دیجیتال؛ علی محمدپور، دبیر مجمع ناشران دیجیتال کودک و نوجوان کشور و عادل طالبی مدیر نشر برآیند و عضو انجمن صنفی کسب‌وکارهای اینترنتی حضور داشتند.
                             

کارشناسان در نشست ششم، درباره «تاثیر نمایشگاه مجازی کتاب بر تخلفات نمایشگاهی»  نکات زیر را بحث و بررسی کردند.
توجه به تخلفات جدید و تفاوت جنس تخلفات نمایشگاه مجازی از نمایشگاه فیزیکی
برگزاری نمایشگاه فیزیکی بدون فروش کتاب و انتقال بخش فروش در نمایشگاه مجازی
ایجاد ظرفیت نرم افزاری مناسب برای نظارت و ثبت تخلفات احتمالی
ضرورت برخورد با تخلفات به صورت جدی و پرهیز از مماشات
آموزش به ناشران برای شرکت در نمایشگاه مجازی برای کاهش تخلفات
بازتعریف نسبت جرم (تخلف و جریمه)
نظارت بر کیفیت کتاب‌ها؛ خصوصا کتاب‌های چاپ دیجیتال از منظر کیفیت چاپ، کاغذ و صحافی
توجه به امکانی که فضای دیجیتال مارکتینگ ارائه می‌دهد
توجه به ظرفیت‌های دیجیتال مارکتینگ در مدیریت کلان فرهنگی در حوزه نشر
ضرورت اصلاح قوانین و آیین نامه، متناسب با فضای مجازی
سپردن امر نظارت بر تخلفات به نهاد بیرونی (ترجیحا صنفی)
نظارت ویژه بر عملکرد پست و وظایف محوله در زمان مورد تعهد
 
در این نشست رفیع احمدجواهری، مدیر انتشارات ابوعطا، فرهاد تیمورزاده، مدیر انتشارات تیمورزاده و جلال ذکایی، کارشناس حوزه چاپ و نشر و مدیرکل پیشین اداره کل دفتر چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی حضور داشتند.
 
                     
 
کارشناسان در نشست هفتم، درباره «نمایشگاه مجازی در آینه رسانه‌ها» نکات زیر را بحث و بررسی کردند.
 
«تغییر شیوه پوشش رسانه‌ای نمایشگاه؛ کاهش قابل توجه استفاده از قالب گزارش مبتنی بر مشاهده و تمایل خبرنگاران به تولید گفت‌وگو
شکل‌گیری فضای دو قطبی در رسانه ها به دنبال خبر انتشار نمایشگاه مجازی کتاب تهران
شکل گیری همگرایی رسانه ای بین رسانه های رسمی و شبکه‌های اجتماعی
توجه تدریجی فعالان شبکه‌های مجازی و شکل‌گیری جریان انتشار دیدگاه‌های انتقادی در فضای مجازی
نبود چشم‌انداز و ناآگاهی از چگونگی برگزاری این نمایشگاه بین اهالی نشر و یا خبرنگاران از دلایل اصلی این نوع مواجه رسانه‌ای ارزیابی شد
تغییر تدریجی رویکرد رسانه‌ها و بازتاب رسانه‌ای به موقوله چیستی نمایشگاه مجازی در جریان برگزاری آن
با هدف شکستن مقاومت ذاتی افراد دربرابر پدیده‌ها نو نظریه نوآوری
ضرورت توجه رسانه‌ها به تلاش فعالان حوزه رسانه برای تولید محتوای خبری در قالب گزارش مبتنی بر مشاهده از نمایشگاه مجازی کتاب
همراهی رسانه‌های دیداری و شنیداری در معرفی و جلب توجه مردم به نمایشگاه مجازی کتاب تهران
ضرورت توجه رسانه‌های دیداری و شنیداری به پوشش گسترده‌تر خبرهای نمایشگاه مجازی مشابه نمایشگاه فیزیکی
 
در این نشست حمیدرضا مدقق، روزنامه‌نگار، منتقد سینما و مدرس علوم ارتباطات، امیدعلی مسعودی، عضو هیئت‌علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه سوره و رئیس هیئت ‌مدیره انجمن ملی سواد رسانه‌ای ایران و رجبعلی سالاریان، مدیر روابط عمومی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران حضور داشتند.
 
                             

کارشناسان در نشست هشتم، درباره «بررسی فعالیت بخش بین‌الملل نمایشگاه مجازی کتاب تهران»  نکات زیر را بحث و بررسی کردند.
رفع محدودیت بارگذاری عناوین از سوی آژانس‌های ادبی و ناشران (محدودیت عددی)
فعال نگه‌داشتن بخش بین‌الملل در طول سال با هدف تداوم مذاکرات با ناشران خارجی
ایجاد زمینه برای امکان اصلاح و تکمیل مستمر اطلاعات در سایت نمایشگاه مجازی
همکاری با مجریان و کارشناسان حرف‌های در برگزاری نشست‌های بین‌المللی
همکاری با افراد حرف‌های برای ایجاد زیرساخت‌های لازم برای نشست‌های بین‌المللی
لزوم ارائه اطلاعات از نشست‌های برگزار شده در نمایشگاه مجازی به فعالان نشر
افزایش تبلیغات در سطح ملی و بین‌المللی برای بخش بین‌الملل نمایشگاه مجازی کتاب
توجه به فعالیت کشورهای همسایه در برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب
افزایش تعاملات ناشر ایران و جهان (ترکیب 5+5 پاسخگوی نیاز نیست)
توجه ویژه به آژانس‌های ادبی در بخش بین‌الملل نمایشگاه و تخصیص امکانات ویژه
معرفی کتاب‌های برگزیده داخلی(در جوایز داخلی و خارجی) در قالب ساخت کلیپ
در این نشست مصطفی حسینی‌مهر، مدیر امور نمایشگاه‌های خارجی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران، لیلی حائری، مدیر آژانس ادبی کیا و احمد ذوعلم، مدیر آژانس ادبی دایره مینا حضور داشتند.

            
کارشناسان در نشست نهم، درباره  «عملکرد شرکت ملی پست در نمایشگاه» نکات زیر را بحث و بررسی کردند.

3.5 درصد مرسولات برگشتی نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران
شبکه پستی 352 میلیون کیلومتر مرسوله جابجا شده است؛ استفاده از سرویس تجارت الکترونیک پست
جمع‌آوری و انتقال نامناسب بسته‌های کتاب با گونی‌های بزرگ که باعث آسیب کتاب‌ها می‌شد
ضرورت استفاده از ترولی‌های مخصوص برای جابجایی کتاب‌ها
کندی بخش فروش و ایجاد اختلال در پنل ناشران، خصوصا در دو روز اول
رعایت نشدن استاندارد مشخص در بسته‌بندی و لزوم استفاده از لفاف‌های استاندارد
کمبود لفاف و بالابودن هزینه تامین لفاف برای ناشران
لحاظ نشدن امکان ارسال مرسوله‌های بالای 11 کیلو
پاسخگونبودن مسئولان پست در مراکز مختلف به دلیل نداشتن ظرفیت
محدودیت‌های زمانی در فعالیت مراکز پست
مراجعه نکردن مسئولان پست برای جمع‌آوری کتاب‌ها به دفاتر ناشران و انجام این کار توسط ناشران
ظرفیت مشارکت ناشران برای دسته‌بندی بسته‌ها بر اساس استان‌ها
ظرفیت شرکت پست برای اعزام خودرو و پست مستقیم برای محموله‌های بزرگ
برآورده نشدن وعده‌های مسئولان پست از نظر زمان و شکل جمع‌آوری و توزیع کتاب‌ها

در این نشست نادر قدیانی، مدیرمسئول انتشارات قدیانی؛ کامران احمدی، مدیر نشر فرهنگ فردا؛ احمد احمدخانی، رئیس اداره تجارت الکترونیک شرکت ملی پست؛ رحمت خادم، مسئول تجارت الکترونیک منطقه پستی جنوب غرب تهران؛ مهرداد ملک‌محمدی، مدیر سامانه پست کتاب نمایشگاه مجازی کتاب تهران؛ بهادری، معاون مدیرکل منطقه پستی جنوب غربی تهران و پروین صدقیان، رئیس هیأت مدیره انجمن صنفی زنان ناشر حضور داشتند.