فصل دوم به پژوهش پیشینه حوزه‌های علمیه و تفکرات شیعی داخل اصفهان و سیر مشروطه‌خواهی داخل این شهر و فارس و کاشان اختصاص دارد. در فصل سوم دو حوزه مشروطه‌خواهی اصفهان و تبریز مقایسه شده‌اند. نگارنده در این فصل بعد از تحقیقات نوشته‌های فکری و رساله‌های اندیشمندان و عالمان دو حوزه یاد شده درمورد مشروطه اعتقاد دارد که در حوزه تبریز هر اندازه علما در شروع از مشروطه حمایت کردند ولی زیاد شدن جریان روشنفکری و مشروطه تبریز را به سمت افراطی‌گری غیر دینی و تجدد سوق داد.
آنچه در اینجا ویژه مورد توجه نویسنده بود، تقسیم‌بندی داخل ایران به دو حوزه فکری است. نخست حوزه فکری تبریز که شامل سه شهر حاشیه‌ای آن، یعنی رشت، زنجان و قزوین هم می‌شود، و دیگری حوزه فکری اصفهان که شامل فارس و کاشان است. این دو حوزه از جهاتی در تفسیر مشروطه و نیز جنبه‌های رفتاری در جنبش تحول‌خواهی مشروطه، با یکدیگر متفاوت هستند و البته این تفاوت‌ها سازمان یافته و قابل پژوهش و تعقیب است. در واقع توجه به درک شهری از مشروطه و پرداختن به تفاوت‌ها و تاثیرات متقابل حوزه فکری-جغرافیایی اصفهان و تبریز در جریان مشروطیت، هدف اصلی پدید آمدن این اثر است.
با نگاهی به بیش از یک صد رساله سیاسی در طول سال‌های ۱۳۲۴-۱۳۳۰ درباره مشروطه که ایرج افشار فهرست این رسالات را در مقدمه کتاب قانون قزوینی آورده‌اند و با بررسی بسیاری رسالات دیگر از جمله ده‌ها عناوینی که در کتاب بنیاد اندیشه‌های سیاسی عصر مشروطیت به کوشش موسی نجفی جمع‌آوری شده و توسط موسسه مطالعات تاریخ معاصر منتشر شده است، می‌توان دریافت که ابهام فراوان و عدم نتیجه‌گیری مطلق در پاسخ به سوال «مشروطه اصلاً چیست؟»
مهمترین نکته‌ای است که از دید تئوریک درباره این جنبش پر سر و صدا وجود داشته و دارد، این مساله در بسیاری موارد باعث سر درگمی عوام و حتی نخبگان و علما نیز شده است و در حال حاضر نیز مورد مناقشه است. این ابهام شامل چند پرسش است: ماهیت مشروطه چیست و مولفه‌های اصلی آن کدام است؟ مشروطه با مضامین دینی چه ارتباطی دارد؟ و بالاخره اینکه نشانه‌های موجود تحقق کدام نوع مشروطه را نشان می‌دهد؟
آنچه در کتاب مورد توجه و پژوهش قرار می‌گیرد: معطوف به اهمیت مطالب ذکر شده در سطور بالا، آنچه به بحث این اثر مربوط می‌شود توجه به نکته‌ای است که از ابهام مناقشه ذکر شده بکاهد و آن اینکه یکی از زمینه‌های این ابهام در گرو آن است که بدانیم از مشروطه در کدام حوزه جغرافیایی-فکری ایران سخن می‌گوییم؟ شرح مطلب آنکه آن زمان چند حوزه فکری یا چند مکتب فکری در ایران و عراق وجود داشت که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را داشتند. این در حالی بود که تهران، به عنوان مرکز، از هر کدام از این مکتب‌های فکری، بهره‌ای در خود جای داده بود.
چاپ نخست این کتاب در سال ۱۳۸۵ به همت مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران انجام شد و تاکنون به چاپ سوم رسیده است، نسخه منتشر شده مربوط به چاپ دوم اثر است.
نظر شما