این کتاب پس از مقدمه به مآثر مهدیه در حقوق بین‌الملل، جزء اول/ مهدی ممتحن‌الدوله شقاقی، مآثر مهدیه در حقوق بین‌الملل، جزء دوم/ مهدی ممتحن‌الدوله شقاقی، نظام‌نامه وزارت امور خارجه، اسناد عدلیه در مجلس، قانون مشروطه پروس، رساله دستورالعمل نظمیه، شرکت عمومی ایران/ حاجی محمدکاظم ملک‌التجار، کتابچه تکالیف وکلای شرکت عمومی ایران/ حاجی محمدکاظم ملک‌التجار، نظام‌نامۀ دارالمعلمین مرکزی، قانون نظم قشون، قانون انتخابات وکلای دارالشورای کبرای ملی، قانون اخذ خراج می‌پردازد و در بخش ضمائم شهر خاموشان/ مجدالاسلام کرمانی، سوگندنامه ناصرالملک نایب‌السلطنه، نخستین مصوبات مجلس ایران از سال 1324 تا 1329 قمری آمده است. پایان‌بخش کتاب نیز اسناد و تصاویرو نمایه‌ها است.
این جلد حاوی دوازده بخش و ضمیمه مفصلی مشتمل بر سه قسمت به شرح زیر است:
1 و 2: مآثر مهدیه: اثر مهدی‌خان ممتحن‌الدوله شقاقی از کارگزاران حکومت و رجال وزارت خارجه در اواخر عصر ناصری است. این نوشته مفصل نخستین اثر در زمینه حقوق بین‌الملل عمومی در زبان فارسی به شمار می‌رود. مؤلف در زمره دانشجویانی بود که در عصر ناصرالدین شاه و با وساطت میرزا سعیدخان انصاری وزیر امور خارجه برای ادامه تحصیل به اروپا اعزام شد. در فرانسه رشته مهندسی معماری خواند و چهار سال در آن کشور به طور مستمر به سر برد. اما علاقه واقعی او به مسائل سیاسی و دیپلماسی بود؛ پس به گردآوری و ترجمه و شرح آثاری در این زمینه‌ها پرداخت؛ چون به ایران بازگشت به تألیف و تدوین نوشته‌ها و یادداشت‌های خود پرداخت و سرانجام با تنظیم مطالب ترجمه‌شده، کتاب «مآثر مهدیه» را پدید آورد. اثری کم‌نظیر که مؤلف در آن تلاش کرده پاره‌ای اصطلاحات جدید برای واژه‌های حقوقی و سیاسی فرانسوی در زبان فارسی بسازد. نیز برخی کلمات و اصطلاحات فرانسوی‌اش را در اثرش به کار برده که در این کتاب به شرح آنها پرداخته شده است.
3: نظام‌نامه وزارت امور خارجه: از ابتدای تأسیس رسمی وزارت خارجه در ایران تا استقرار نظام مشروطه، چندین نظام‌نامه برای این وزارت‌خانه تدوین گردید. به‌ویژه میرزا سعیدخان انصاری مؤتمن الملک که مدت طولانی سمت وزیر خارجه ایران را داشت و برای تدوین نظام‌نامه کامل وزارت‌خانه خود کوشش بسیار مبذول داشت. نظام‌نامه ای که در این کتاب آورده شده، یکی‌دو سال بعد از برقراری مشروطه تنظیم شده ولی به تصویب مجلس نرسیده است.
4: اسناد عدلیه در مجلس: در بایگانی و آرشیو مجلس، اسناد و مدارک متعددی درباره عدلیه پیش از مشروطه وجود دارد. سیزده سند از این اسناد در این کتاب آورده شده است.
5: قانون مشروطه پروس: که از آن به نام قانون مشروطه آلمان نیز یاد شده، در زمره قوانینی است که در عصر مظفرالدین شاه به فارسی برگردانده شده است. مترجم شناخته نشده اما او از ایرانیانی بود که با فرهنگ و تمدن غربی آشنایی کامل داشته و احتمالاً متن مذکور را به سفارش یکی از رجال درس‌خوانده وقت ترجمه کرده است.
6: رساله دستورالعمل نظمیه به انضمام کتابچه حفظ‌الصحت: از جمله مقرراتی است که برای نظمیه ایران نوشته شده و مسلم است که تدوین‌کننده یکی از رؤسای نظمیه ایران است که پس از کنت مونت فرت به این مقام دست یافته است. این رساله در هجده فصل است و کتابچه «حفظ الصحت» که ضمیمه آن است در باب وظایف اصناف و کسبه و سایر امور شهری است.
7: شرکت عمومی ایران: اساس‌نامه و شیوه‌نامه مفصل یک شرکت تجاری است که حاجی‌محمدکاظم ملک‌التجار از بازرگانان معروف ایران در عصر ناصری و مظفری آن را شکل داد و شرکای متعدد خود را برگزید. او با تجارب وسیعی که به دست آورده بود و ظاهراً بی‌آنکه چیزی از مباحث حقوقی بداند، این شرکت‌نامه را نوشته و ضمن آن وظایف مدیران، اعضا، کارمندان و شرکای شرکت را برشمرده است. این اساس‌نامه را باید در شمار نخستین اسناد اقتصادی و تجاری ایران به شمار آورد.
8: کتابچه تکالیف وکلای شرکت عمومی ایران: دنباله اثر پیشین و نگاشته هموست که در چهل فصل آن را تدوین کرده است.
9: نظام‌نامه دارالمعلمین مرکزی: دارالمعلمین مرکزی یکی از نخستین مؤسسات آموزش عالی در دوره تحول است که پیش از دارالمعلمین عالی در سال 1297 شمسی در عصر وزارت نصیرالدوله بدر گشایش یافت. برنامه آن تربیت معلم و دبیر برای مدارس ابتدایی و متوسطه کشور و مشتمل بر دو بخش بود. این اساس‌نامه در سال 1302 شمسی به تصویب رسیده است.
10: قانون نظم قشون: یکی از دست‌نویس‌های متعددی است که در دوره قاجاریه درباره تشکیلات نظام و قشون آن عصر تألیف شده، برخی از این رساله‌ها در مجلدات پیشین آورده شده است. این رساله مختصر شامل 14 قاعده است و نسخه خطی آن اخیراً در کتابخانه ملی ایران شناسایی شده است.
11: قانون انتخابات وکلای دارالشورای کبرای ملی: در شمار نخستین قوانینی است که برای انتخابات مجلس در سال 1329 قمری وضع شده است. این قانون حاوی نه فصل و 53 ماده است.
12: قانون اخذ خراج: رساله کوتاهی است در باب شیوه اخذ مالیات و گمرکات که آن را نویسنده‌ای ناشناس که ظاهراً در شمار مستوفیان کاردان عصر مظفری بوده، به رشته نگارش درآورده است. از مطالب کتابچه برمی‌آید که او اعتقادی به نظام مشروطه نداشته است.
1: منظومه شهر خاموشان: این منظومه را احمد مجدالاسلام کرمانی از مشروطه‌خواهان بنام و از مبارزان سرسخت آن دوره به طنز مثنوی سروده است. شعر او هرچند ممکن است ارزش هنری و ادبی نداشته باشد؛ اما برای وقوف بر ماجراهای دادگستری آن روزگار منبع مهمی به شمار می‌رود.
2: سوگندنامه ناصرالمک: ناصرالملک دومین نایب‌السلطنه احمدشاه بعد از فوت علیرضاخان عضدالملک است. او در نخستین روزهای شروع به کار سخنرانی مفصلی در مجلس ایراد کرد که به عنوان سوگندنامۀ او همان اوقات در جزوه‌ای منتشر شد. این رساله نایاب ارزش حقوقی و سیاسی دارد و از این‌رو به تجدید چاپ آن در این کتاب پرداخته شده است.
3: قوانین و مقررات و نظام‌نامه‌های ایران از 1324 تا 1329 ق: متن کامل قوانین و مقررات و نظام‌نامه‌های ایران از ابتدای استقرار مشروطه تا چهار سال بعد چند بار به صور گوناگونی به چاپ رسیده، اما همواره مقدمه‌ها و چگونگی تصویب آن حذف شده است. متن فعلی بر اساس اصل آن به چاپ رسیده است. طبعاً وقوف بر چگونگی جریان تصویب این قوانین و کوشندگان اصلی ان که در اینجا نام آنان و یادداشت‌هایشان آورده شده، کمک خوبی برای تدوین تاریخ حقوق جدید در ایران خواهد بود.
کتاب «نخستین کوشش‌های قانون‌گذاری در ایران» (جلد سوم) به اهتمام سیدعلی آل داود از سوی بنیاد موقوفات افشار با همکاری نشر سخن با شمارگان 1100 نسخه منتشر شد.
نظر شما