کتاب سلجوقنامه ظهیرالدین نیشابوری (571-582ق)، به عنوان قدیمی‌ترین منبع فارسی نوشته شده درباره حکومت سلجوقیان، مبنای این مقاله برای بررسی نیروی نظامی و چالش آن با دیگر نهادها در عرصه قدرت است. متن کوتاه این اثر و سایه سنگین آثار ارزشمندی چون راحه‌الصدور راوندی و یا منابع غنی عربی، از توجه ویژه به این اثر کاسته است. روایت منسجم این اثر از قدرت نظامیان و به تعبیر این کتاب امرا، در ساختار حکومت و به‌چالش‌کشیدن قدرت دیگر نهادها، نیازمند بررسی در اثری مستقل است. گرچه، در کتاب سلجوقنامه به دیگر نهادها از جمله نهاد خلافت و سلطنت نیز پرداخته شده است، توجه اثر مزبور به امرا و به چالش کشیده شدن قدرت آنها توسط دیوانسالاران، مسئله قابل تأملی است که می‌بایست با دقت مورد بررسی قرار گیرد. ازاین‌رو، در این تحقیق تلاش می‌شود ساختار قدرت سلجوقی تنها در سایه تعامل و رقابت این دو نهاد قدرتمند واکاوی شود.
نهاد دیوانسالاری که در ایران پیش از اسلام سابقه‌ای درخشان داشت، یکی از ارکان لازم برای مشروعیت بخشیدن به قدرت سلجوقیان پس از تسلط آنها بر ایران بود. حکومت سلجوقی، به عنوان یک حکومت نظامی که حاکمان غیربومی، آن را اداره می‌کردند و فاقد پایگاه اجتماعی در سرزمین‌های زیر سلطه‌اش بود، توانست با بهره‌گیری از قدرت تدبیر و قلم دیوانسالاران ایرانی، خود را به ابزار مدنیت مسلح ساخته و به کمک آن، ایجاد ثبات و ادامه حکومت خود را تضمین کند. این نهاد و در رأس آن، خواجه نظام‌الملک، سعی داشتند ضمن تعدیل و جهت‌دادن نیروی نظامیان در چارچوبی تعریف شده و کاستن از تندروی‌هایشان، از قدرت ایشان به طور مؤثر در جهت ایجاد حکومتی متمرکز بهره بگیرند.
حکومت سلجوقی خاستگاه نظامی داشته و به واسطه قدرت شمشیر امرا و قبایل ترکمان سلجوقی به وجود آمده بود، نقش ویژه‌ای برای نظامیان و امرا به عنوان گروهی مؤثر در مناسبات قدرت قائل بود؛ این مسئله به‌ویژه در ارتباط و برخورد نظامیان با نهاد دیوانسالاری بر سر شکل‌گیری و استقرار قدرت، نمود جدی‌تری پیدا می‌کرد. نظامیان و امرا سعی داشتند با پیوستن و ائتلاف در گروه‌های رسمی و غیررسمی، همواره دایره قدرت خود را گسترش داده و از محدود و مقیدشدن خود توسط دیگر نهادهای سیاسی متأخر دوره سلجوقی به‌ویژه نهاد دیوانسالاری جلوگیری کنند.
بنا به آنچه در دیباچه این اثر آمده، شناسایی نسخه ظاهراً منحصربه‌فرد این اثرِ مفقود در کتابخانه انجمن آسیایی همایونی بریتانیا و ایرلند شمالی، انتشار تصحیح حاضر را ممکن ساخته است.
مورتن در پیشگفتاری که بر «سلجوقنامه» نوشته و مصطفی امیری آن را به فارسی برگردانده، نوشته است که اگرچه نسخه انجمن آسیایی تنها نسخه شناخته شده از سلجوقنامه است، ولی نُسخ فرعی بسیاری وجود دارد که ما را قادر می‌سازد تا آن را با منابع دیگر مطابقت داده و تصحیح کنیم و متنی بسیار نزدیک‌تر از نسخه مزبور به اصل آن به دست آوریم.
به اذعان مورتن، همه مورخان فارسی‌زبانی که بعد از ظهیرالدین درباره سلسله سلجوقی مطلب نوشته‌اند، از مطالب سلجوقنامه بهره برده‌اند. همچنین ظهیرالدین در دیباچه اثرش نامی برای آن ذکر نمی‌کند. سلجوقنامه را اولین‌بار حمدالله مستوفی در اوایل قرن چهاردهم میلادی برای اشاره به این اثر به کار برده است. اگرچه واقعاً معلوم نیست که سلجوقنامه نام اصلی این اثر بوده یا خیر، آن‌قدر از این نام استفاده شده است که هیچ ابهامی در اشاره به آن باقی نمی‌گذارد، و ما نیز از همین نام استفاده می‌کنیم.
ظهیرالدین نیشابوری، «سلجوقنامه» را در 14 فصل تدوین کرده است. پس از آغاز و بررسی آل سلجوق، به شرح احوال شاهان این سلسله از سلطان عضدالدوله ابوشجاع الپ ارسلان تا ابوطالب ظغرل بن ارسلان پرداخته است. ملکشاه بن محمد بن داود، ابوالمظفر برکیارق بن ملکشاه، ابوشجاع محمد بن ملکشاه، ابوالحارث سنجر بن ملکشاه، محمود بن محمد بن ملکشاه در کنار ابوطالب طغرل بن محمد بن ملکشاه، ابوالفتح مسعود بن محمد، ملکشاه بن محمود بن محمد بن ملکشاه، ابوشجاع محمد بن محمود بن محمد و ابوالحارث سلیمان بن محمد و نیز ارسلان بن طغرل بن محمد بن ملکشاه را دیگر شاهان سلسله سلجوقیان هستند که ظهیرالدین نیشابوری به شرح احوال آنها در اثر خود پرداخته است.
مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب، پیش از این در معرفی تاریخ ایران دو اثر «تاریخ آل سلجوق در آناطولی» به کوشش نادره جلالی و «جامع التواریخ» بخش آل‌سلجوق اثر رشیدالدین فضل‌الله همدانی به کوشش استاد محمد روشن را به چاپ رسانده است.
«سلجوقنامه» اثر ظهیرالدین نیشابوری به کوشش الکساندر مورتن با جلد شومیز به بهای ۴۵ هزار تومان و با جلد سخت به بهای ۷۰ هزار تومان به فروش می‌رسد.
نظر شما