به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در خراسان رضوی، «کیسانیه» و تاریخ پر فراز و نشیب آن از جمله موضوعات مهمی است که در سال­‌های اخیر موجب شکل‌گیری موجی به‌نام کیسانیه­‌پژوهی شده است. در این میان ادبیات عامه‌ی کیسانیه که جزو حماسه‌های دینی محسوب می‌شود، نسبت به دیگر جنبه‌های آن، بسیار اندک مورد توجه قرار گرفته است.

«محمد باقری» دانشجوی دکترای تاریخ اسلام دانشگاه تهران، نویسنده و تاریخ‌پژوه مشهدی است و در سال‌های اخیر مطالعات زیادی درباره کیسانیه انجام داده و در خلال این مطالعات در زمینه ادبیات عامیانه آن از وجود نسخه خطی منحصر به فردی در کتابخانه آستان قدس رضوی آگاهی یافت. وی پس از این نسخه پی به اهمیت بی‌نظیر آن می‌برد و در صدد تصحیح آن برآمده و از سال 1394 به مرور مشغول مطالعه و بازخوانی آن شده است و در نهایت کتاب «زَمجی­‌نامه؛ روایت خراسان» را پس از شش سال تحقیق منتشر کرده است.

به بهانه انتشار این اثر با این پژوهشگر مشهدی حوزه نسخ خطی به گفت‌وگو نشستیم که ماحصل آن در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.
 
مصحح کتاب «زَمجی­‌نامه؛ روایت خراسان» در ابتدا با بیان اینکه زمجی­‌نامه دنباله منطقی ابومسلم‌نامه و شرح خونخواهی ابومسلم و پهلوانی‌ها و عیاری‌های یاران وفادار وی به فرماندهی امیر احمد زمجی، فرزند خیالی محمّد بن حنفیه است که به قتل منصور دوانیقی و پسران مروان می‌انجامد، می‌گوید: فکر اصلی و مسلط بر تمام حوادث و ماجراهای نسخه، نبرد ایمان و کفر و جدال با ستمکاران و برپایی حکومت حق و تلاش خستگی‌ناپذیر مؤمنان برای استقرار آن است.
 
محمد باقری با اشاره به اینکه زمجی­‌نامه در شمار حماسه‌های دینی، شیعی، کیسانی و حماسه‌های انتقام قرار دارد، ادامه می‌دهد: «زَمجی­‌نامه؛ روایت خراسان» بر اساس قدیمی­‌ترین زمجی‌نامه شناسایی شده یعنی زمجی‌نامه کتابخانه مسجد گوهرشاد - که تاریخ پایان کتابت آن سال 1152 هجری قمری معاصر با دوره حکومت افشاریان در ایران است - نگارش شده و حاوی قرائت منحصر به فرد و یگانه‌ای از دلاوری‌های سپاهیان اسلام است که در دیگر نسخه‌های زمجی‌نامه که تاکنون شناخته شده است، وجود ندارد.

وی با تاکید بر اینکه ذائقه مخاطب برنمی‌تافته که ابومسلم، قهرمان داستان ابومسلم‌نامه‌ها، به نامردی کشته شده باشد و نهضتی که برپا کرده بود، بی‌نتیجه از هم بپاشد، تصریح می‌کند: به همین خاطر به مرور زمان و طی گذشت سده­‌ها ابومسلم‌نامه‌های گوناگون به گونه‌ای روایت شدند که ابومسلم نه عامل عبّاسیان - که ناجوانمردانه وی را کشتند - بلکه نماینده امامان معصوم است و سپاهیان وی نه به لقب عبّاسیان و ابومسلمیان خوانده شدند بلکه با لقب مومنان و ابوترابیان خوانده شدند و شخصیتی هم‌­پایه ابومسلم به نام امیراحمد زمجی که در بسیاری از نسخ فرزند محمد بن حنفیه است، خلق شد که در ابومسلم‌نامه‌ها دلاوری‌های بسیاری از خود نشان داده و پس از مرگ ابومسلم و حاکم شدن منصور عبّاسی و مروانیان در ادامه وظیفه‌ای که امامان معصوم به ابومسلم واگذاشته بودند، دنباله کار ابومسلم را که نابودی کفر و سیاهی بود، گرفت و تا نابودی کامل آن، از پای ننشست.
 
این پژوهشگر تاریخ یادآور می‌شود: تاکنون چهار زمجی‌نامه شناسایی شده اما این بدان معنا نیست که فقط همین چهار نسخه از زمجی‌نامه وجود دارد چراکه به مرور زمان و گسترش ارتباطات و شناسایی نسخ خطی جدید و فهرست‌نویسی آن­ها قطعاً زمجی‌نامه‌های دیگری شناسایی خواهند شد و افزون بر این در پایان بسیاری از ابومسلم‌نامه‌ها، زمجی‌نامه‌های کوتاه و بلند زیادی وجود دارد؛ قطعاً در آینده شاهد گسترش زمجی‌نامه‌پژوهی و تصحیح‌های جدیدی از زمجی‌نامه‌های گوناگون خواهیم بود. افزون بر این، شرح زندگانی و جنگاوری‌های امیر احمد زمجی در ابومسلم‌نامه‌ها و دیگر داستان‌های پیرامونی خود نیاز به پژوهش دارد. چرا که در بسیاری از نسخ خطیِ ادبیات عامیانه کیسانیه، ردّ پای امیراحمد زمجی به‌صورت کوتاه و بلند وجود دارد.
 
باقری با اشاره به اینکه علاوه بر نسخه حاضر سه زمجی‌نامه دیگر نیز از زمجی‌نامه‌هایی که در کتابخانه‌های جهان نگهداری می‌شود، تاکنون شناسایی شده است، در معرفی این نسخ می‌گوید: «زمجی‌نامه، کتابخانه آکادمی علوم تاجیکستان، شماره 78، نستعلیق شکسته آمیز، سال 1306 هجری قمری/ 1887 میلادی، 424 برگ تحریر این نسخه در سال 1306 ق انجام گرفته است»، «زمجی‌نامه کتابخانه گنج بخش، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، دنباله نسخه ابومسلم‌نامه شماره 2643، نستعلیق هندی، سده سیزدهم» و «زمجی‌نامه کتابخانه گنج بخش، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، دنباله نسخه ابومسلم‌نامه شماره 2697، نستعلیق هندی، سده سیزدهم» از این جمله هستند.
 
مصحح کتاب «زَمجی­‌نامه؛ روایت خراسان» در معرفی زمجی­‌نامه توسط دیگران یادآور می‌شود: محمّدجعفر محجوب در مقاله «ابومسلم­‌نامه سرگذشت حماسی ابومسلم خراسانی 3»، به معرفی شخصیت امیراحمد زمجی بر اساس یکی از نسخ خطی ابومسلم­‌نامه پرداخته و به نسب، ویژگی­‌های اخلاقی و شرح جنگاور‌ی‌های وی اشاره کرده است. همچنین حسین اسماعیلی در مقدمه «ابومسلم­‌نامه» به معرفی زمجی­‌نامه و گوشه­‌هایی از شخصیت امیراحمد زمجی پرداخته است و در سال 1397 کتابی با نام «زمجی‌نامه؛ حماسه­‌های شیعه» به وسیله انتشارات معین منتشر کرد. میلاد جعفرپور نیز در مقدّمه کتاب حماسه مسیّب­‌نامه، به معرّفی زمجی­‌نامه و بازتاب تصویر پدر امیر احمد زمجی در چند نسخه خطی پرداخته است و در کنار این موارد نیز «مارینا گهَ­‌یارد»، پژوهشگر فرانسوی داستان‌های منثور فارسی نیز در مقاله «جامعه­‌گریزی شگفت: احمد زمجی دیوانه چهره استثنایی در ابومسلم­‌نامه» به ویژگی­‌های شخصیتی امیراحمد زمجی پرداخته است.
 

 

باقری اضافه می‌کند: «حسین اسماعیلی» مولف کتاب «زمجی­‌نامه؛ حماسه‌های شیعه» در مقدمه کتاب به تفصیل توضیح داده سه نسخه گنج بخش 1 و گنج بخش 2 و تاجیکستان مشابه یکدیگرند و نسخه گوهرشاد قرائتی دیگر از زمجی‌نامه است که شباهت چندانی به سه نسخه دیگر ندارد.
 
وی ادامه می‌دهد: اسماعیلی در این باره نوشته است: «با یک نگاه تطبیقی نه چندان گسترده میان این چهار نسخه، به دستاوردهای ارزشمندی خواهیم رسید. نخست اینکه سه دستنویس دوشنبه و گنج بخش با یکدیگر همخوانی بسیار دارند که در سطوح گوناگون جلوه‌گر می‌شود. اما دستنویس گوهرشاد نه تنها با سه نسخه دیگر در سطوح واژگان، عبارات و فرموله‌های قصه‌خوانی، روایتگری، بذله‌گویی، گستره جغرافیایی داستان، تقدس بخشیدن به ابومسلم وجه اشتراک ندارد، بلکه دارای مشخصه‌های دیگری است که با سه دستنویس پیش افتراق اساسی نشان می‌دهد.»
 
مصحح کتاب «زَمجی­‌نامه؛ روایت خراسان» می‌گوید: باید توضیح داد که اسماعیلی با وجود اینکه در مقدمه کتاب خود ذکر کرده هر چهار نسخه را تصحیح کرده اما اصلاً هیچ ردّ پایی از نسخه گوهرشاد با وجود تمام نکات مهمی که نسخه نسبت به سایر نسخ داشته در کتاب اسماعیلی نیست.
 
باقری اضافه می‌کند: جالب اینجاست که نسخه گوهرشاد با وجود اینکه در سال 1152 هجری قمری نوشته شده نسخه اساس تصحیح اسماعیلی قرار نگرفته اما نسخه تاجیکستان با وجود اینکه در سال 1306 هجری قمری نوشته شده، اساس وی قرار گرفته و در این باره نوشته است: «با کمال تأسف، این نسخه [نسخه گوهرشاد] از پایان افتادگی قابل توجهی دارد تا جایی که بیش از نیمی از داستان ناگفته می‌ماند، وگرنه هم به دلیل قدمت نسبی و هم به خاطر نثر استوار و زبان روانترش، نگارنده می‌توانست اساس کار و پژوهش را بر آن قرار دهد.»
 
این نویسنده و پژوهشگر تاریخی می‌گوید: با توجه مطالب بیان شده تصمیم گرفتم نسخه خطی گوهرشاد 2 را که نسخه‌ای منحصر به فرد از زمجی‌نامه و از نظر قدمت صد و پنجاه ­و چهار سال قدیمی­‌تر از نسخه تاجیکستان است، بازخوانی و تصحیح کنم چراکه مطالب زمجی‌نامه گوهرشاد قرائت منحصر به فرد و یگانه‌ای از خونخواهی ابومسلم به وسیله پهوانان و شاهان وفادار به وی به رهبری امیر احمد زمجی ارائه کرده که در دیگر نسخه‌های زمجی‌نامه که تاکنون شناخته شده است، وجود ندارد.
 
مصحح کتاب «زَمجی­‌نامه؛ روایت خراسان» با اشاره به اینکه این کتاب از نظر نام با سه نسخه دیگر برابر اما از نظر محتوا و سبک نگارش متفاوت است، تاکید می‌کند: نسخه گوهرشاد از نظر زمان کتابت هم بر سه نسخه دیگر اولویت دارد زیرا در سال 1152 هجری قمری تألیف شده و نسخه تاجیکستان که نسخه اساس کار اسماعیلی بوده سال 1306 هجری قمری تالیف شده یعنی بیش از صد و پنجاه سال دیرتر.
 
باقری با تاکید بر اینکه شاید بتوان گفت هرگز نمی‌توان به زمجی‌نامه واحدی رسید، مگر اینکه دیگر نسخ خطی زمجی‌نامه را نابود کنیم، بلکه باید یکایک نسخ خطی ابومسلم‌نامه‌ها و زمجی‌نامه‌ها تصحیح شوند، می‌گوید: بسیاری از این‌ها حتی از نظر مضمون و سبک نگارش با یکدیگر تفاوت دارند. علت آن هم این بوده که زمجی‌نامه‌ها داستان‌های عمومی بوده‌اند که هر فرد و گروهی به نگارش آن دست زده است و سیمای قهرمان خود و آمال خود را در قهرمان و داستان زمجی‌نامه دیده است.
 
این نویسنده و پژوهشگر تاریخی یادآور می‌شود: حسین اسماعیلی استاد بزرگی است و نسخ خطی ادبیات عامیانه بسیاری را تصحیح و تسلط بسیاری بر داستان‌های عامیانه دارد؛ چنانچه مقدمه‌های بسیار عالمانه‌ای بر ابومسلم‌نامه و زمجی‌نامه نوشته است.
 
مصحح کتاب «زَمجی­‌نامه؛ روایت خراسان» در پایان نیز یادآور می‌شود: با چاپ این آثار هرگز باب زمجی‌نامه‌پژوهی بسته نمی‌شود، بلکه در آغاز این راه است. امید است بیش از پیش پژوهشگران به نسخ خطی ادبیات توجه کنند و شاهد رشد و گسترش زمجی‌پژوهی باشیم.
 
اضافه می‌شود، کتاب «زمجی‌نامه، روایت خراسان» با تصحیح و تحقیق محمد باقری در ‫۳۹۸ صفحه توسط انتشارات کتیبه میراث شیعه در مشهد، آبان‌ماه 1400 منتشر شده است.