خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)،کتابخانه و موزه ملی ملک، نخستین موزه وقفی- خصوصی ایران و یکی از 6 کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی کشور است که گنجینه‌ای بزرگ از آثار موزه‌ای، نسخه‌های خطی و چاپ سنگی و کتاب‌های چاپی را به‌ویژه در گستره فرهنگ و تمدن اسلامی- ایرانی را در خود جای داده است.

در سال 1316 بنیانگذار این مجموعه حاج حسین آقا ملک؛ این گنجینه را بر آستان قدس رضوی تقدیم و وقف کرد. این کتابخانه و موزه در هشت دهه گذشته همواره مکان مراجعه و بهره‌گیری گردشگران ایرانی و غیر ایرانی، پژوهشگران بزرگ و دوستداران کتاب و پژوهش  بوده است.

غلامرضا خواجه‌سروی، استاد دانشگاه و پژوهشگر، اکنون چهار سال است که مدیرعامل موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک است. برای ارزیابی وضعیت کتابخانه و موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک، موفقیت‌های این کتابخانه و موزه در طول این سال‌ها و اطلاع از چشم‌انداز‌های مدیریتی او برای این کتابخانه، به سراغ غلامرضا خواجه‌سروی، مدیرعامل موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک رفتیم.

 چه خدمات و برنامه‌های شاخصی از سال 96 تاکنون برای ارتقای جایگاه کتابخانه ملک به‌عنوان یکی از کتابخانه‌های آستان قدس انجام شده است؟
کتابخانه و موزه ملی ملک به دلیل تعلق به آستان قدس رضوی و انتساب به امام رضا(ع)، فرصت‌های ارزنده‌ای را برای ترویج فرهنگ و معارف ارزشمند اسلامی، گسترش مبانی تاریخ و تمدن ایران و اسلام و همچنین آشنایی بیش‌تر با توانمندی‌های فرهنگی، علمی و تاریخی آستان قدس رضوی در تهران فراهم کرده است. این موسسه منابع ارزشمندی را  در حوزه کتاب و کتاب‌خوانی، پژوهش و دستاوردهای علمی و تاریخی از دانشمندان بزرگ اسلام و ایران را در اختیار محققان و علاقه‌مندان قرار داده است.

از سال 1396 با توجه به دگرگونی‌هایی که در ساختار آستان قدس رضوی ایجاد شد و همچنین شیوع بیماری کرونا از سال 98، تأمین منابع مالی با قدری توقف و تغییر رویه مواجه شد و امکان خریداری منابع گوناگون عملا تا حدودی دچار وقفه شد؛ البته با تمهیداتی که اندیشیده شد همچنین یاری و نیکوکاری دوستداران فرهنگ و هنر ایران‌زمین، جریانی مداوم و قابل توجه از مجموعه‌های اهدایی برای کتابخانه و موزه ملی ملک فراهم شد و این یکی از مهم‌ترین دستاوردهای کتابخانه و موزه ملی ملک در این سال‌ها بود که ادامه دارد.

 کتابخانه و موزه ملی ملک  در این مدت توانست کتابخانه‌های بسیاری از شخصیت‌های فرهنگی و دانشگاهی را در کنار جدید‌ترین کتاب‌های انتشاریافته از سوی برخی سازمان‌ها و انتشارات از سراسر کشور جذب و دریافت کند.

تأمین منابع این کتابخانه و مرکز بزرگ فرهنگی که بخش‌های مختلفی مانند موزه، مرکز مستندنگاری، آزمایشگاه، کارگاه‌های صحافی و مرمت آثار تاریخی و  همچنین واحد پژوهش و آموزش دارد، به طور عمده از محل درآمد موقوفه‌هایی که حاج حسین آقا ملک به یادگار گذاشته‌اند، تأمین می‌شود. همچنین بخشی از این منابع نیز به‌واسطه دریافت مجموعه‌های اهدایی و وقفی به کتابخانه و موزه ملی ملک تامین می‌شود.

طرح «مهر علوی دانش رضوی» با محوریت اهدای کتاب را چطور ارزیابی می‌کنید؟ آیا طرح‌های مشابه‌ای دارید؟ تبادل کتاب و نسخه خطی با کتابخانه‌های مهم را چطور پیگیری می‌کنید؟
سنت وقف و اهدا از سال‌های گذشته هم برقرار بود اما سیل کتاب‌ها و مجموعه‌های اهدایی در این دوران به قدری گسترده شد که موسسه ملک، ناگزیر تبدیل به یک مرکز فرهنگی بزرگ و توزیع‌کننده کتاب برای کتابخانه‌ها و مراکز آموزشی و فرهنگی در مناطق کم‌برخوردارتر تهران و ایران شد و از دل همین اتفاق بود که جریان ارزشمند اهدای کتاب با عنوان «طرح مهر علوی؛ دانش رضوی» کلید خورد و پدید آمد.

تاکنون در سه مرحله به‌صورت مستقل و یا با همکاری نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور به بیش از 100 نقطه و مقصد، جعبه‌هایی از کتاب‌های اهدایی فرستاده شده است و امسال  نیز این روند با قدرت بیشتر تداوم خواهد داشت. 

منابع کتابخانه‌ای و موزه‌ای و ‌آرشیوی در دوران شما چقدر رشد داشته است؟ برای حفاظت و افزایش این منابع چه برنامه‌هایی داشتید و دارید؟

در این مدت؛ مجموعه‌هایی ارزنده از آثار تاریخی و موزه‌ای، نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپ سنگی و به‌ویژه اسناد و مطبوعات قدیمی برای خریداری پیشنهاد شده‌اند و به امید پروردگار، گنجینه ملک با توجه به کمتر شدن محدودیت‌های فیزیکی و مالی،‌ از رشدی قابل توجهی از نظر منابع در آینده نزدیک برخوردار خواهد شد؛ البته روند اهدا آثار ارزشمند نیز همچنان در حال رشد است.

 به‌عنوان مثال؛ در تابستان سال 1398  مجموعه نشریات کتابخانه مسجد گوهرشاد که از ارزش مادی و معنوی بسیاری برخوردار است و امکان آن وجود داشت تا به‌صورت پراکنده به کتابخانه‌های مختلف کشور فرستاده شود، با پیگیری‌هایی که صورت گرفت به‌طور کامل به موقوفه کتابخانه و موزه ملی ملک انتقال یافت تا یکپارچگی مجموعه دچار خدشه و آسیب نشود.

چشم‌انداز شما برای آینده کتابخانه و موزه ملی ملک چیست؟
در بخش کتابخانه‌ای با تحولاتی که در همه زمینه‌ها مانند دسترسی همگانی به اینترنت، نشر دیجیتال، پادکست‌ها و کتاب‌های صوتی، مدیریت دانش، علم اطلاعات و دانش‌شناسی، بانک‌های اطلاعاتی، بزرگ‌داده‌ها و آموزش ماشین و بسیاری موارد دیگر در حال ظهور و بروز است؛ بی‌تردید دگرگونی‌های اساسی در نوع فعالیت‌ و شیوه ارائه خدمات در تمام جهان روی خواهد داد.

در کتابخانه ملک هم با آگاهی از این تحول و دگرگونی و با دانش و تجربه اندوخته مناسب در این حوزه، در حال برنامه‌ریزی و زمینه‌چینی برای همراهی با این دگرگونی‌های بزرگ و حتی تأثیرگذاری در این روندها و فرآیند هستیم.

 در بخش موزه و سایر اجزای مجموعه ملک مانند بخش اطلاعات فرهنگی، حفاظت فنی، آموزش و پژوهش نیز به واسطه نیروی انسانی کاردان و دانش فنی مناسب  همواره همگام و حتی پیشرو‌تر از نهادهای فرهنگی همتراز حرکت کرده‌ایم و موسسه «ملک» در این زمینه، دارای جایگاه شناخته‌ شده‌ است.
 
 بسیاری از این دگرگونی‌ها از سال‌های پیش‌تر در مجموعه ملک شکل گرفت. به‌عنوان مثال؛ می‌توان به دریافت جایزه فناوری برتر اشاره کرد. این جایزه به واسطه دیجیتال‌سازی همه آثار خطی و چاپ سنگی این گنجینه ارزشمند و مستندسازی آثار موزه‌ای و همگانی کردن دسترسی به آن  اهدا شد. این همت از حدود یک دهه پیش به‌عنوان یکی از نخستین مراکز علمی و فرهنگی ایران در موسسه و کتابخانه ملی ملک شکل گرفت.

ارایه برنامه‌ها و دایر کردن نمایشگاه‌های مجازی، دوره‌ای و موضوعی به صورت رویداد محور، آماده‌سازی بسته‌های نمایشگاهی و ارسال آن به موزه‌ها، دانشگاه‌ها و نهادهای آموزشی و مراکز پُرمخاطب، در دسترس قرار دادن معارف و به نمایش درآوردن جلوه‌های هنر و میراث علمی و فرهنگی ایرانیان برای همگان،  از دستا‌وردهای کتابخانه و موزه ملی ملک در این‌سال‌ها بوده است.

 برای ارتقای همکاری‌های ملی و بین‌المللی کتابخانه ملک چه برنامه‌هایی دارید؟
طیفی بزرگ از بهره‌برداران و مخاطبان گنجینه کتابخانه ملک، دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی خارج از کشور هستند. گاه این تصور بروز می‌کند که گویا در کشورهای خارجی، شناختی بیش‌تر و شایسته‌تر از کتابخانه و موزه ملی ملک و گنجینه ارزشمند آن نسبت به افراد و سازمان‌های داخلی وجود دارد.

در همین دوران دو ساله محدودیت‌ها، نه‌تنها از کار کتابخانه ملک کاسته نشد بلکه فرآیند آماده‌سازی و ارسال تصویر نسخه‌های خطی و آثار تاریخی چند برابر بیش از گذشته شد. به طوری که حجم بالایی از این درخواست‌ها از کشورهای دیگر بودند.

 این درخواست‌کنندگان گروهی، فرهنگ‌ دوستانی از کشورهای خارجی و بخش دیگر ایرانیان خارج از کشور بودند که با توجه به محدودیت‌های ورود و خروج، امکان حضور در ایران و موسسه ملک را نداشتند اما با خیالی آسوده و در کمترین زمان به منابع کتابخانه‌ای این مجموعه دسترسی پیدا کردند و کارهای علمی و پژوهشی آن‌ها متوقف نماند.

جریان ارتباط موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک با نهادها و افراد خارج از کشور  ازجمله مراکز علمی و دانشگاهی و پژوهشی خارج از کشور اولویت این موسسه است که این ارتباط به صورت پررنگ‌تری ادامه پیدا خواهد کرد. دانشگاه‌ها و مراکز علمی زیادی در خارج از کشور هستند که بر روی نسخه‌های خطی و آثار خطی مطالعه می‌کنند و کتابخانه و موسسه ملی ملک در این زمینه فعالیت‌های خود را گسترش خواهد داد.

به تازگی تعدادی از آثار در این زمینه، لز سوی انتشارات و دانشگاه‌های خارج از کشور، پس از سیر مراحل پژوهش و آماده‌سازی و تصحیح، انتشار یافته است؛ به‌عنوان مثال؛دانشگاه اوپسالا سوئد کتاب «منظومه‌ای در تاریخ شاه عباس (فتوحات گیتی‌ستان)» با مقدمه و تصحیح نزهت احمدی (صراف) پژوهشگر و محسن محمدی فشارکی از اعضای هیات علمی دانشگاه اصفهان برپایه نسخه خطی کتابخانه ملک با نام «تاریخ شاه اسماعیل دوم یا فتوحات شاه اسماعیل دوم» را سال گذشته منتشر کرده است.

برای افزایش بازدیدکنندگان داخلی و خارجی و آشنایی آن‌ها کتابخانه ملک در داخل و خارج از کشور چه برنامه‌ها و فعالیت‌هایی دارید؟
علاوه بر بیشتر شدن روزها و ساعت‌های فعالیت کتابخانه و موزه ملک، متناسب با رویدادهای تقویمی و نیاز مخاطبان، نمایشگاه‌های دوره‌ای و کاربردی در این مجموعه برنامه‌ریزی شده‌اند؛ البته با توجه به استقرار موزه و کتابخانه ملک در فضای تاریخی باغ ملی تهران، در صورت کاسته شدن از محدودیت‌هایی که از سوی وزارت امور خارجه ایجاد شده‌اند، بی‌گمان استقبال از حضور در این مکان و دیدار از موزه ملک و استفاده از کتابخانه آن گسترش خواهد یافت.

مهمترین ارتباطات شما با کدام کتابخانه‌ها و آرشیوهای جهانی بوده است؟ برای استفاده از تجریبات کشورهای دیگر در زمینه موزه‌ای و کتابخانه‌ای چه فعالیت‌هایی کردید؟ 

در این عرصه نام‌ها بسیار گسترده هستند که نیاز به بررسی و گفت‌وگو با کارشناسان در مجموعه ملک است. تقریبا همه همکاران من در بخش موزه، عضور شورای ملی و جهانی موزه‌ها (ایکوم) هستند و در برنامه‌ها و نشست‌های مجازی یا همایش‌های حضوری این سازمان و توابع آن، نقشی پررنگ و اثربخش دارند.

مجموعه ملک، همکاری‌های خوبی هم با  فدراسیون انجمن‌ها و موسسات كتابداری (ایفلا) به ویژه در زمینه همکاری‌های آموزشی و پژوهشی با محور قرار دادن و اشتراک‌گذاری نسخه‌های خطی و منابع مکتوب دیگر این گنجینه دارد.