به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ اول ژانویه مصادف است با روز جهانی قانون کپی‌رایت در آمریکا؛ قانونی که اثرات مختلفی بر صنایع فرهنگی به‌ویژه هنر و ادبیات دارد. حق‌نشر، حق‌تکثیر یا کپی‌رایت، مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثرِ اصل و منحصربه‌فرد، تعلق می‌گیرد و حقوقی از قبیل نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود. در بیشتر حوزه‌های قضایی، حق نشر از آغاز پدید آمدن یک اثر به آن تعلق می‌گیرد و نیازی به ثبت اثر نیست.
قانون کپی‌رایت یا رعایت می‌شود یا نمی‌شود. شدن و نشدنش نکات مثبت و منفی جالب‌توجهی را برای کشورها پدید می‌آورد که خوب است بامناسبت و بی‌مناسبت به آن پرداخته شود. امروز که مناسبتی مرتبط به این مسئله -هرچند منطقه‌ای و نه جهانی- وجود دارد، می‌توانیم فرصت را غنیمت بشماریم و به جنبه‌ای مهم از آن توجه کنیم؛ ارتباط قانون کپی رایت با ادبیات کودک و نوجوان ایران. ادبیات ایران برای این دو گروه سنی خلاقانه‌تر عمل و سعی کرده است هم ادبیات سایر ملل را به گوش کودکان و نوجوانان ایرانی برساند و هم با تلاش‌هایی پراکنده، داستان‌های ایرانی را پیش روی کودکان و نوجوانان خارجی بگذارد. علی عرب‌زاده، مشاور نشر بین‌الملل ضمن تأکید بر پیشرو بودن ادبیات کودک و نوجوان ایران در حوزه قانون کپی‌رایت، خلاهای درخور توجهی را دراین‌باره ذکر کرد که در ادامه می‌خوانید:
علی عرب‌زاده، سهم بازار صادرات محصولات فرهنگی به ویژه ادبیات ایران را در نسبت با گردش مالی بازار داخلی بسیار کم دانست و گفت: می‌دانید که کپی‌رایت جنبه‌های داخلی و درون‌مرزی خیلی جدی‌ای دارد و واضح است که از نظر معادلات اقتصادی سهم بازار کپی‌رایت داخلی به معنای حق مولف یا حق انتشار و تکثیر، بسیار بزرگ‌تر از بازار خرید و فروش حق امتیاز خارجی است؛ یعنی بازار صادرات و واردات‌مان خیلی کوچک است.
وی درباره جایگاه ادبیات کودک و نوجوان ایران در حوزه کپی‌رایت بیان کرد: در حوزه کپی‌رایت در فضای بین‌المللی، ادبیات کودک ما موفق‌ترین و فعال‌ترین حوزه نشر داخلی‌مان بوده است؛ البته به معنای این نیست که با استانداردهای جهانی و در مقایسه با کشورهای دیگر حتی کشورهای همسایه، ما عملکرد رضایت‌بخش یا درخور توجهی داشته‌ایم. واقعیت این است که به نسبت کشورهای دیگر حتی در منطقه‌ی خودمان و در نسبت با کشورهایی با سابقه، بازار و کمیت و کیفیت تولیداتی مشابه ما، کاری نکرده‌ایم و فعالیت‌هایی که در حوزه کپی‌رایت -خریدوفروش و سایر انواع حق امتیاز- در فضای بین‌المللی اتفاق افتاده، عملا خیلی کم است و می‌توان از آن چشم‌پوشی کرد؛ اما در مقایسه با حوزه‌های دیگر نشر داخلی مثل ادبیات داستانی و ناداستان بزرگسال، آثار آموزشی و دانشگاهی، ادبیات کودک ما حوزه موفق‌تری در خرید و فروش کپی‌رایت بوده است.
این مشاور نشر بین‌الملل به وضعیت ادبیات کودک و نوجوان در سایر کشورها نیز اشاره کرد و گفت: در فضای بین‌المللی هم، حوزه کودک و نوجوان حوزه‌ای است که در یکی دو دهه‌ی اخیر رشد بالایی داشته و برای ناشران کودک و نوجوان سودآور بوده است. درواقع به یک معنا، ما هم از همان روند تبعیت می‌کنیم. بنابراین از این جهت، حوزه کودک و نوجوان‌مان «به نسبت» موفق‌تر بوده است.
علی عرب‌زاده معتقد است در قانون حق مولف فرصت‌های زیادی وجود دارد که هنوز ادبیات کودک و نوجوان ایران از آنها بهره‌برداری نکرده است. او در توضیح آنها گفت: برای مثال، دو حوزه است که ما عملا در آن فعالیتی نداشته و فرصت‌ها را از دست داده‌ایم و خوب است که به آنها توجه و زمینه‌ای برای استفاده‌ی ناشران و فعالان حوزه محتوا فراهم شود. یکی از این حوزه‌ها، تجاری‌سازی است؛ به معنای این‌که براساس تولیدات مکتوب حوزه کودک و نوجوان، محصولاتی در صنایع دیگر، که بیشتر صنایع مصرف‌کننده هستند، تولید شود: مثل اسباب‌بازی، لوازم‌التحریر و حتی زمینه‌های دورتری مثل لوازم آرایشی، بهداشتی و محصولات غذایی و غیره. در عمل تقریبا در لوازم‌التحریری‌ها، سوپرمارکت‌ها و اسباب‌بازی‌فروشی‌ها پیش نمی‌آید شخصیتی مرتبط به ادبیات کودک و نوجوان داخلی را ببینیم که تبدیل به یک اسباب‌بازی یا شامپو یا یک کیک شده باشد؛ درصورتی که نمونه‌های خارجی را متعدد و مکرر و در تولید انبوه دیده‌ایم. دلیل این امر آن است که حق امتیاز تجاری‌سازی محصولاتی که اولین‌بار در خارج از کشور منتشر شده باشند در کشور ما به رسمیت شناخته نشده‌اند. در نتیجه توجیه اقتصادی برای تولیدکننده داخلی این محصولات وجود ندارد که به سراغ ادبیات کودک و نوجوان داخلی بیاید؛ چون می‌تواند بدون پرداخت هزینه، از محصولات پرفروش خارجی استفاده کند. کاری که اگر می‌خواست خارج از ایران انجام دهد ممکن بود ده‌ها هزار دلار بلکه میلیون‌ها دلار پول پرداخت کند؛ ولی اکنون می‌تواند رایگان استفاده کند. این نکته، باعث می‌شود که عملا ناشر کودک داخلی جایی و حرفی برای گفتن نداشته باشد. به این ترتیب ما فرصت‌های حوزه تجاری‌سازی در زمینه ادبیات کودک و نوجوان را از دست داده‌ایم.
وی دومین حوزه‌ی مغفول را اقتباس ادبی معرفی و بیان کرد: اقتباس ادبی به این معناست که از ادبیات کودک و نوجوان برای تولید آثار رسانه‌ای دیگر مثل فیلم داستانی، انیمیشن و سریال بهره‌برداری شود، اما دوباره می‌بینیم که به این حوزه هم کم‌توجهی شده است؛ از تولیدکنندگان داخلی گرفته تا صداوسیما. تقریبا کسی به سراغ تولیدات داخلی نرفته است. به نظر من این مسئله، دست‌کم دو دلیل دارد: یکی کوچک بودن صنعت انیمیشن ما و تولیدات کم آن است. ما تولیدات انیمیشن زیادی نداریم که نوبت به ادبیات کودک و نوجوان‌مان هم برسد. در مجموع گردش مالی صنعت انیمیشن ما هم آن‌قدر نیست که بخشی از آن در زمینه اقتباس سرریز شود.
دلیل دوم هم بار دیگر به همان مسئله بهره‌برداری رایگان از تولیدات خارجی برمی‌گردد؛ کل فرایندهای ترجمه، دوبله، زیرنویس برای بازپخش در داخل کشور و حتی ایده گرفتن و اقتباس از تولیدات خارجی برای تولیدکنندگان فیلم و انیمیشن داخلی بسیار کم‌هزینه‌تر از اقتباس از آثار داخلی است.
این مشاور نشر بین‌الملل، در جمع‌بندی صحبت خود گفت: حوزه ادبیات کودک و نوجوان به نسبتِ سایر حوزه‌های داخلی در خرید و فروش حق امتیاز ترجمه موفق‌تر بوده است؛ اما به نسبت کشورهای مشابه و نزدیک به ما، عملا کاری نکرده‌ایم و حتی ظرفیت در حوزه ترجمه هم بسیار زیاد است. ضعف‌های داخلی در حوزه قانون‌گذاری و تولید، توزیع و فروش کم‌هزینه‌تر تولیدات خارجی اجازه رشد کمتری به تولیدکنندگان و ناشران داخلی داده است.
قانون کپی‌رایت یا رعایت می‌شود یا نمی‌شود. شدن و نشدنش نکات مثبت و منفی جالب‌توجهی را برای کشورها پدید می‌آورد که خوب است بامناسبت و بی‌مناسبت به آن پرداخته شود. امروز که مناسبتی مرتبط به این مسئله -هرچند منطقه‌ای و نه جهانی- وجود دارد، می‌توانیم فرصت را غنیمت بشماریم و به جنبه‌ای مهم از آن توجه کنیم؛ ارتباط قانون کپی رایت با ادبیات کودک و نوجوان ایران. ادبیات ایران برای این دو گروه سنی خلاقانه‌تر عمل و سعی کرده است هم ادبیات سایر ملل را به گوش کودکان و نوجوانان ایرانی برساند و هم با تلاش‌هایی پراکنده، داستان‌های ایرانی را پیش روی کودکان و نوجوانان خارجی بگذارد. علی عرب‌زاده، مشاور نشر بین‌الملل ضمن تأکید بر پیشرو بودن ادبیات کودک و نوجوان ایران در حوزه قانون کپی‌رایت، خلاهای درخور توجهی را دراین‌باره ذکر کرد که در ادامه می‌خوانید:
علی عرب‌زاده، سهم بازار صادرات محصولات فرهنگی به ویژه ادبیات ایران را در نسبت با گردش مالی بازار داخلی بسیار کم دانست و گفت: می‌دانید که کپی‌رایت جنبه‌های داخلی و درون‌مرزی خیلی جدی‌ای دارد و واضح است که از نظر معادلات اقتصادی سهم بازار کپی‌رایت داخلی به معنای حق مولف یا حق انتشار و تکثیر، بسیار بزرگ‌تر از بازار خرید و فروش حق امتیاز خارجی است؛ یعنی بازار صادرات و واردات‌مان خیلی کوچک است.
وی درباره جایگاه ادبیات کودک و نوجوان ایران در حوزه کپی‌رایت بیان کرد: در حوزه کپی‌رایت در فضای بین‌المللی، ادبیات کودک ما موفق‌ترین و فعال‌ترین حوزه نشر داخلی‌مان بوده است؛ البته به معنای این نیست که با استانداردهای جهانی و در مقایسه با کشورهای دیگر حتی کشورهای همسایه، ما عملکرد رضایت‌بخش یا درخور توجهی داشته‌ایم. واقعیت این است که به نسبت کشورهای دیگر حتی در منطقه‌ی خودمان و در نسبت با کشورهایی با سابقه، بازار و کمیت و کیفیت تولیداتی مشابه ما، کاری نکرده‌ایم و فعالیت‌هایی که در حوزه کپی‌رایت -خریدوفروش و سایر انواع حق امتیاز- در فضای بین‌المللی اتفاق افتاده، عملا خیلی کم است و می‌توان از آن چشم‌پوشی کرد؛ اما در مقایسه با حوزه‌های دیگر نشر داخلی مثل ادبیات داستانی و ناداستان بزرگسال، آثار آموزشی و دانشگاهی، ادبیات کودک ما حوزه موفق‌تری در خرید و فروش کپی‌رایت بوده است.
این مشاور نشر بین‌الملل به وضعیت ادبیات کودک و نوجوان در سایر کشورها نیز اشاره کرد و گفت: در فضای بین‌المللی هم، حوزه کودک و نوجوان حوزه‌ای است که در یکی دو دهه‌ی اخیر رشد بالایی داشته و برای ناشران کودک و نوجوان سودآور بوده است. درواقع به یک معنا، ما هم از همان روند تبعیت می‌کنیم. بنابراین از این جهت، حوزه کودک و نوجوان‌مان «به نسبت» موفق‌تر بوده است.
علی عرب‌زاده معتقد است در قانون حق مولف فرصت‌های زیادی وجود دارد که هنوز ادبیات کودک و نوجوان ایران از آنها بهره‌برداری نکرده است. او در توضیح آنها گفت: برای مثال، دو حوزه است که ما عملا در آن فعالیتی نداشته و فرصت‌ها را از دست داده‌ایم و خوب است که به آنها توجه و زمینه‌ای برای استفاده‌ی ناشران و فعالان حوزه محتوا فراهم شود. یکی از این حوزه‌ها، تجاری‌سازی است؛ به معنای این‌که براساس تولیدات مکتوب حوزه کودک و نوجوان، محصولاتی در صنایع دیگر، که بیشتر صنایع مصرف‌کننده هستند، تولید شود: مثل اسباب‌بازی، لوازم‌التحریر و حتی زمینه‌های دورتری مثل لوازم آرایشی، بهداشتی و محصولات غذایی و غیره. در عمل تقریبا در لوازم‌التحریری‌ها، سوپرمارکت‌ها و اسباب‌بازی‌فروشی‌ها پیش نمی‌آید شخصیتی مرتبط به ادبیات کودک و نوجوان داخلی را ببینیم که تبدیل به یک اسباب‌بازی یا شامپو یا یک کیک شده باشد؛ درصورتی که نمونه‌های خارجی را متعدد و مکرر و در تولید انبوه دیده‌ایم. دلیل این امر آن است که حق امتیاز تجاری‌سازی محصولاتی که اولین‌بار در خارج از کشور منتشر شده باشند در کشور ما به رسمیت شناخته نشده‌اند. در نتیجه توجیه اقتصادی برای تولیدکننده داخلی این محصولات وجود ندارد که به سراغ ادبیات کودک و نوجوان داخلی بیاید؛ چون می‌تواند بدون پرداخت هزینه، از محصولات پرفروش خارجی استفاده کند. کاری که اگر می‌خواست خارج از ایران انجام دهد ممکن بود ده‌ها هزار دلار بلکه میلیون‌ها دلار پول پرداخت کند؛ ولی اکنون می‌تواند رایگان استفاده کند. این نکته، باعث می‌شود که عملا ناشر کودک داخلی جایی و حرفی برای گفتن نداشته باشد. به این ترتیب ما فرصت‌های حوزه تجاری‌سازی در زمینه ادبیات کودک و نوجوان را از دست داده‌ایم.
وی دومین حوزه‌ی مغفول را اقتباس ادبی معرفی و بیان کرد: اقتباس ادبی به این معناست که از ادبیات کودک و نوجوان برای تولید آثار رسانه‌ای دیگر مثل فیلم داستانی، انیمیشن و سریال بهره‌برداری شود، اما دوباره می‌بینیم که به این حوزه هم کم‌توجهی شده است؛ از تولیدکنندگان داخلی گرفته تا صداوسیما. تقریبا کسی به سراغ تولیدات داخلی نرفته است. به نظر من این مسئله، دست‌کم دو دلیل دارد: یکی کوچک بودن صنعت انیمیشن ما و تولیدات کم آن است. ما تولیدات انیمیشن زیادی نداریم که نوبت به ادبیات کودک و نوجوان‌مان هم برسد. در مجموع گردش مالی صنعت انیمیشن ما هم آن‌قدر نیست که بخشی از آن در زمینه اقتباس سرریز شود.
دلیل دوم هم بار دیگر به همان مسئله بهره‌برداری رایگان از تولیدات خارجی برمی‌گردد؛ کل فرایندهای ترجمه، دوبله، زیرنویس برای بازپخش در داخل کشور و حتی ایده گرفتن و اقتباس از تولیدات خارجی برای تولیدکنندگان فیلم و انیمیشن داخلی بسیار کم‌هزینه‌تر از اقتباس از آثار داخلی است.
این مشاور نشر بین‌الملل، در جمع‌بندی صحبت خود گفت: حوزه ادبیات کودک و نوجوان به نسبتِ سایر حوزه‌های داخلی در خرید و فروش حق امتیاز ترجمه موفق‌تر بوده است؛ اما به نسبت کشورهای مشابه و نزدیک به ما، عملا کاری نکرده‌ایم و حتی ظرفیت در حوزه ترجمه هم بسیار زیاد است. ضعف‌های داخلی در حوزه قانون‌گذاری و تولید، توزیع و فروش کم‌هزینه‌تر تولیدات خارجی اجازه رشد کمتری به تولیدکنندگان و ناشران داخلی داده است.
نظر شما