سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، سیر مطالعاتی مسئله مهمی است که به طور هدفمند به آن پرداخته نشده است. هر کس به فراخور علاقه و دیدگاه خود کتاب‌هایی معرفی می‌کند و به مطالعه می‌پردازد. در صورتی که سیر مطالعاتی نباید صرفاً بر پایه علاقه باشد بلکه باید از یک نظم و نظام نیز برخوردار باشد. به منظور اطلاع بیشتر در مورد سیر مطالعاتی گفت‌وگویی با محسن پرویز، نویسنده، منتقد و عضو هیئت موسس انجمن قلم ترتیب دادیم.

سیر مطالعاتی تا چه اندازه لازم است؟

یکی از نکاتی که می‌تواند به مطالعه افراد کمک کند تبعیت از سیر مطالعاتی است. اینکه بگوییم سیر مطالعاتی لازم است یا خیر را بهتر است جور دیگری طرح کنیم. جذاب‌تر و بهتر است که بپرسیم این افرادی که مطالعه پراکنده دادند به هدفشان زودتر می‌رسند و سریع‌تر رشد و تعالی پیدا می‌کنند یا افرادی که یک سیر مطالعاتی مناسب دارند؟ طبیعتاً با داشتن سیر مطالعاتی راحت‌تر و بهتر می‌توان به هدف رسید البته مطالعه بدون سیر مطالعاتی بی‌نتیجه نیست چون افرادی هم که مطالعه آزاد داشته باشند به دانششان افزوده می‌شود. وقتی یک عده از متخصصان کتاب‌هایی به ما پیشنهاد می‌دهند مثل این است که راهی را باز کردند و ما به دنبال آنها می‌رویم و حرکت ما راحت‌تر خواهد بود و ما به نتیجه بهتری می‌رسیم تا اینکه بخواهیم خودمان در مسیری نامشخص و سنگلاخ حرکت کنیم. تفاوت داشتن و نداشتن سیر مطالعاتی مثل آموزش دیدن با یا بدون مربی است. مربی به حوزه مورد نظر اشراف دارد و آموزش همراه مربی موثرتر خواهد بود. علاوه بر این تبعیت از سیر مطالعاتی می‌تواند یک نوع صرفه‌جویی در زمان باشد و سوالات فرد هم بهتر پاسخ داده می‌شود و درک جامع‌تری از موضوع پیدا خواهد کرد.

شاخصه‌های سیر مطالعاتی مفید کدامند؟

در این زمینه چند نکته پیشنهاد می‌شود که باید مورد توجه قرار گیرد. مسئله اول جامع و مانع بودن است. به عنوان مثال اگر کسی بخواهد در حوزه‌هایی مانند ادبیات، داستان، فلسفه و شعر مطالعه داشته باشد باید مطالعات به سه بخش مقدماتی، متوسطه و عالی تقسیم شود. به عبارت دیگر باید یک سطح‌بندی در مطالعه انجام شود و به عنوان مثال کسی که هیچ گونه آشنایی با مبحث ندارد از دوره مقدماتی شروع به مطالعه کند.نکته بسیار مهم در سیر مطالعاتی، جامع و مانع بودن است یعنی تمام کتاب‌های حوزه موردنظر باید دیده و بررسی شود و از بین آنها کتاب‌هایی با معیار درست انتخاب کرد. مسئله دیگر این است که باید در نظر گرفت فردی که می‌خواهد از این سیر مطالعاتی استفاده کند سطح بینش، آگاهی و اطلاعاتش در حوزه موردظر چقدر است و در چه سطحی قرار دارد؟ این مسئله مهم است چون فرد باید بتواند بعد از سیر مطالعاتی مورد نظر به سطح بالاتری برسد و با دانش بیشتر وارد مرحله بعد شود. مسئله سوم این است که کتاب نامناسب و کم‌فایده لابه‌لای کتاب‌های سیر مطالعاتی نباشد. کتاب‌ها باید سطح‌بندی درست و متناسب با دانش و بینش مخاطب شوند.

چه کسانی می‌توانند سیر مطالعاتی داشته باشند؟

گروه‌هایی داریم که باید سیر مطالعاتی تعیین کنند و این افراد متخصصان آن حوزه هستند که با مبحث موردنظر آشنا و بر آن مسلط هستند. دسته‌ای هم از این سیر مطالعاتی استفاده می‌کنند. به نظرم سیر مطالعاتی مثل معرفی کتاب به مخاطب است محدودیتی ندارد. به عنوان مثال اگر کسی کتاب‌هایی در حوزه‌های مختلف خوانده و نقد و بررسی کرده باشد و آنها را به من معرفی کند مسلماً استفاده بیشتری می‌برم تا اینکه بخواهم خودم کتاب‌های بسیاری را تورق کنم و به نتیجه برسم که کدامیک را بخوانم. همه مخاطبان می‌توانند به فراخور حال خود از سیر مطالعاتی بهره‌مند شوند و نمی‌شود محدودیتی در نظر گرفت.

مخاطبان سیر مطالعاتی در ادبیات داستانی متنوع هستند؟

قطعاً پاسخ مثبت است چون ما در حوزه ادبیات داستانی طیف وسیعی از کتاب‌های مناسب داریم که آنها سطح یکسانی ندارند.برخی یک روایت ساده هستند، پیچیدگی ندارند، احساس خوشی در مخاطب بر می‌انگیزند و یا نکنه مثبتی را القا می‌کنند. توصیه می‌کنیم که افراد معمولی و نه حرفه‌ای که از دانش کمتری برخوردارند، آنها را بخوانند. بعضی کتاب‌ها سطح بالاتری دارند و طرح و پرداخت آنها به گونه‌ای است که افراد عادی خیلی کششی به خواندن آنها ندارند و ممکن است حتی برایشان مفید هم نباشد. گاهی داستان‌هایی داریم که به لحاظ کیفی برجسته‌تر هستند و لایه سطحی و پنهان دارند. لایه پنهان را حرفه‌ای‌ها متوجه می‌شوند نه هرکسی و بر این اساس به مخاطبان مختلف توصیه‌های متفاوت می‌شود. اگر رمان ساده و سرراست را به خواننده حرفه‌ای توصیه کنیم، موجب دلزدگی می‌شود. از طرفی اگر اثری پیچیده و فاخر را به کسی که در ابتدای راه است و یا دنبال تفنن و سرگرمی است، پیشنهاد دهیم در او دلزدگی و بی‌رغبتی ایجاد می‌شود.

آیا می‌توان انواع سیر مطالعاتی در نظر گرفت؟

بله. می‌توان سطح‌بندی متفاوتی برای سیرهای مطالعاتی در نظر گرفت و بسته به مخاطبان هر نوع سیر مطالعاتی را می‌توان به گروهی ارائه داد.

چه نظری در مورد سیرهای مطالعاتی که تاکنون ارائه شده است دارید؟

در یک مقطع زمانی برای گروه‌های سنی کودک و نوجوان سیر مطالعاتی تهیه می‌شد و به نظرم کار مفیدی بود. این کار سال‌ها سابقه داشت. از ابتدای انقلاب احساس می‌شد که سیر مطالعاتی به افراد کمک می‌کند و مسیر مطالعه را تسهیل می‌کند اما بعدها مسئله کمرنگ شد. اکنون سیر مطالعاتی خیلی در دستور کار نیست و به این موضوع پرداخته نمی‌شود. اگر کاری در این زمینه مبتنی بر اصول علمی انجام شود، می‌تواند خیلی مفید و موثر باشد. حجم معرفی سیرهای مطالعاتی که انجام می‌شود آن قدر زیاد نیست که بتوانیم آنها را نقد کنیم و به جزئیات بپردازیم. در این زمینه هنوز به نقطه متوسط نرسیدیم چه برسد به مرحله اشباع و هنوز جای کار زیادی در حوزه سیر مطالعاتی وجود دارد. برخی افراد یک مقدار حساسیت پیدا کردند و دنبال معرفی سیرهای مطالعاتی هستند اما این موضوع در بین مخاطبان جا نیفتاده است.

خود شما چه سیر مطالعاتی را پیشنهاد می‌دهید؟

کار زیادی در این زمینه انجام ندادم و اگر بخواهند در برخی حوزه‌ها از جمله ادبیات داستانی و کتاب‌های کودک و نوجوان، سیر مطالعاتی ارائه کنند، توانایی این کار را دادم.البته تاکنون این کار را نکردم. بهتر از اینکه یک نفر سیر مطالعاتی ارائه کند این است که مجموعه‌ها این کار را انجام دهند. زمانی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان کتاب‌های مناسب را برای بچه‌ها معرفی می‌کرد و حتی کتاب‌ها را به شکل ضعیف خوب و متوسط رتبه‌بندی می‌کرد. کار به این شکل مسلماً اصولی‌تر است. مراکزی مانند کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، نهاد کتابخانه‌های عمومی و حتی خانه کتاب و ادبیات ایران که برای جوایزی مثل جایزه جلال و کتاب سال کارشناسان و داورانشان کتاب‌های بسیاری مطالعه می‌کنند، بهتر می‌توانند کتاب‌های مناسب را به مخاطبان مختلف معرفی کنند. این مراکز می‌توانند سیر مطالعاتی مناسبی به مخاطبان بدهند، یک دوره زمانی هم برای آن در نظر بگیرند، مجموعه کتاب‌های مناسب را معرفی و پله پله افراد را در حوزه‌های مختلف راهنمایی کنند.