سرویس مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مجموعه کتاب‌های «خاطرات همسران شهدای مدافع حرم» و کتاب «نامزد گلوله‌ها» از انتشارات خط مقدم، جزو برگزیدگان سومین دوره جایزه سردار شهید حاج حسین همدانی، در بخش گرافیک و طراحی معرفی شدند؛ نامزد گلوله‌ها حائز رتبه دوم و از مجموعه کتاب‌های «خاطرات همسران شهدا» دو کتاب «موسیقی سکوت» و «راز انگشتر فیروزه» شایسته تقدیر شناخته شدند. ایبنا به این بهانه گفت‌وگویی با سید هادی قادری طراح و مدیر هنری انتشارات خط مقدم داشته است که در ادامه آن را می‌خوانید:
- درباره طرح جلد مجموعه کتاب‌های خاطرات همسران شهدا، از انتشارات خط مقدم؛ در این مجموعه همه کتاب‌ها یک پس زمینه تقریباً شبیه به هم دارند، که اتفاقاً جالب است و در طرح‌های اصلی از یکدیگر متفاوت می‌شوند، چطور به این ایده رسیدید؟
از روز اول و اولین کتاب این مجموعه من می‌دانستم که با یک مجموعه از کتاب‌هایی روبه‌رو هستم که زنانه بودن اولین و مهمترین شاخصه این مجموعه است، همچنین اکثر شهدای مدافع حرم جوان هستند و معمولاً زندگی کوتاهی با همسرانشان داشته‌اند و همسران این شهدا هنوز در دوران شکوفه زدن یک عشق و شیرینی‌های این تازگی به سر می‌بردند که طعم فراغ را چشیده‌اند. به ذهنم رسید در درجه اول جلدهایی طراحی کنم که حتی‌المقدور لطیف باشند تا بلکه طرح جلد کتاب‌ها قدری به آن بخش، امتیاز و نعمت زنانه که لطافت باشد و آن تازگی عاشقانه نزدیک شده باشند. همچنین سعی کردم تا آنجا که محتوای کتاب‌ها اجازه می‌دهد از استفاده از المان‌های جنگی خودداری کنم نه به‌عنوان یک پز به اصطلاح روشنفکرانه بلکه برای رسیدن به لایه‌هایی لطیف‌تر یا عمیق‌تر در نشان دادن داستان زندگی همسران شهدای مدافع حرم و آن شهیدان والامقام با یکدیگر. البته اینکه موضوع این کتاب‌ها با مسئله جنگ، فقدان، سختی فراغ و مسائلی از این دست آمیخته بود قدری این کار را سخت می‌کرد که خب مثل هر کار دیگری چالش پیش روی ما در طراحی هر جلد کتاب محسوب می‌شود و چیز تازه‌ای نیست. بنابراین فضای جلد کتاب را با استفاده از نقوش لطیف سنتی آرایش کردیم و از یک کادر بیضی در وسط کتاب که الهام گرفته شده از گردنبندهای زنانه قدیمی‌است، استفاده کردیم. طرح جلد کتاب‌ها هم داستان گونه کارشدند که گویا تصاویری هستند که در دل خود و فارغ از اسم کتاب داستانی نهفته دارند که تنها با خواندن کتاب روشن گویا یا گویاتر می‌شوند، همانگونه که معمولاً در روحیه بانوان این احساس داستان‌گویی، درددل کردن، گفتن و شنیدن پررنگ‌تر است و مطالبی از این دست.
- طراحی جلد مجموعه کتاب‌های خاطرات همسران شهدا، به شکل انفرادی کار شده یا حاصل یک کار تیمی در انتشارات خط مقدم است؟
نشر خط مقدم بر مبنای سال تاسیس، یک انتشارات جوان در حوزه نشر کشور محسوب می‌شود و مجموعه کتاب‌های خاطرات همسران محترم شهدای مدافع حرم در این انتشارات از اولین مجموعه‌هایی بود که فرایند تولید را طی کرده و به مرحله طراحی و گرافیک رسیدند. در آن بازه زمانی من در بخش آتلیه خط مقدم تنها بودم و شروع طراحی این کتاب‌ها به صورت انفرادی بود ولی بعدها همکارانی به جمع آتلیه گرافیک ما اضافه شدند. همین سبب شد که در انجام طراحی جلد پروژه‌های کتاب‌ها و همین کتاب‌های خاطرات همسران شهدای مدافع حرم با هم همراه شدیم. ازجمله آنها انسیه داورپناه که زحمات بسیاری کشید و زهرا صابری. همین‌طور نقوش سنتی و ایرانی که روی این جلدها کار شده، طرح‌های آماده و اصطلاحاً استوک نبود بلکه به صورت اورژینال و توسط روح‌الله فاضلی که از نگارگران برجسته کشور هستند طراحی شده‌اند. نقاشی چهره شهدا هم که در داخل کتاب‌ها کار شده به قلم محسن فرجی گرامی است.
- طرح جلد کتاب در واقع ویترین و پنجره‌ای است که در برخورد اول مخاطب را به نوعی، به درون کتاب می‌کشاند؛ با وجود این اهمیت، گاهاً بعضی از طراحان تنها از روی عنوان کتاب به طرح جلدی برای کتاب می‌رسند یا از طریق گفت‌وگو با نویسنده و… درباره آثار شما چه اتفاقی می‌افتد و چطور به طرح مورد نظر می‌رسید؟ آیا کتاب را به طور کامل مطالعه می‌کنید؟
درباره اهمیت جلد کتاب درست فرمودید و حتی بیشتر از این میشه ادعا کرد که جلد کتاب می‌تواند بر شخصیتی که در نهایت از کتاب در ذهن خواننده شکل می‌گیرد هم تاثیر بگذارد، تاثیر مثبت یا منفی. همچنین تمام مواردی که درباره راه‌های رسیدن طراحان به ایده مناسب برای طرح جلد اشاره کردید، می‌تواند نتیجه‌بخش باشند و البته همه آنها در یک درجه از میزان احتمال برای رسیدن به یک جلد خوب نخواهند بود. به طور مثال اگر اسم کتابی عشق باشد و درباه عشق هم باشد، کشیدن یک قلب روی کتاب در واقع ترجمه اسم کتاب به یک نشانه تصویریست که لزوماً بد نیست.
گفت‌وگوی شفاهی یا مکتوب با نویسنده و آشناشدن با نظرات او درباره آنچه نوشته است یا سوژه کتاب او ممکن است طراح را به این نتیجه برساند که قلبی که روی جلد استفاده می‌کند شاید باید سرد باشد و به رنگی غیر از قرمز تبدیل شود. این یک قدم ارزشمند نسبت به طرحیست که صرفاً ترجمۀ بصری اسم کتاب است.
شاید بخش درخور توجهی از طراحان گرافیک ما برای طراحی جلد کتاب دو مسیر اول را طی می‌کنند و حتی وقتی مسیر دوم و گفت‌وگو با نویسنده را انتخاب می‌کنند بیشتر هدفشان این است که بلافاصله تکلیفشان روشن شود و اصطلاحاً آنچه کارفرما می‌خواهد را تحویل دهند و در واقع مسیر طراحی جلد کتاب را از جهت زمانی و دشواری رسیدن به امر مطلوب کوتاه و کوتاه‌تر کنند که انتخاب این شیوه روبه‌رو شدن با جلد کتاب دلایل مختلف دیگری هم دارد و به گفت‌وگوی مفصل دیگری نیاز است.
اما مسیر سوم که مسیر طولانی و پر فرازونشیب‌تری است که طراح خود کتاب را مطالعه کند. البته در نظر داشته باشید که این درباره کتاب‌هایی بیشتر صادق است که در توان درک عمومی طراح باشد و الا به طور مثال اگر کتابی درباره مسائل پیچیده عملی باشد مطمئناً برای طراح امکان اینکه از مسیر مطالعه کتاب به نتیجه مطلوب برسد وجود ندارد. اما کتاب‌های خاطرات شهدا جزو دسته کتاب‌های عمومی محسوب می‌شوند و طراح با مطالعه این کتاب‌ها و با نگاه یک هنرمند هنرهای تجسمی گاه به زوایایی از کتاب دست پیدا می‌کند که بر خود نویسنده هم پوشیده بوده است اما نه از این بابت که نویسنده از دیدن آنها ناتوان بوده است بلکه به این معنا که نویسنده کتابی را برای طرح جلدش نمی نویسد اما طراح کتاب را برای طراحی طرح جلدش و با حساسیت بصری می‌خواند تا به درکی تصویری از کتاب برسد.
در آتلیه گرافیک ما نیز همین مسیر سوم طی می‌شود و علاوه بر اینکه در ابتدا پرسش‌نامه‌ای برای نویسنده محترم ارسال می‌شود که البته معمولاً با پاسخ‌های کوتاهی همراه است که امری طبیعیست اما بلافاصله فرآیند مطالعه کتاب، آنهم گاهی بیش از یک یا دوبار شروع می‌شود تا به ایده بصری مناسب برای طرح جلد کتاب برسیم. در واقع هدف اصلی ما این است که طرح جلد کتاب‌ها، ارزش افزوده کتاب باشند نه صرفاً تزیین جلد کتاب.
- برای طراحی و ایده‌یابی معمولاً، طراحان گرافیک بر تکنیک‌های ایده‌یابی تکیه می‌کنند؟ یا این بیشتر برمی‌گردد به خلاقیتِ طراح؟ درباره آثار شما چطور است؟
تکنیک‌های ایده‌یابی یک «باید» و در «مقابل» طراح نیستند بلکه یک «ممکن» و در «کنار» طراح هستند اما طرح جلد کتاب‌هایی که من مسئولیت طراحی آنها را داشتم لزوماً از طریق تکنیک‌های ایده‌یابی به نتیجه نمی‌رسند و اینگونه نیست که من موضوع جلد کتاب را پیش رویم بگذارم و تکنیک‌های ایده‌یابی را هم کنار دستم باشد و سعی کنم از طریق آنها به نتیجه برسم. تا امروز سعی کردم هیچ کتابی از شهدا را به صورت مکانیکی طراحی نکنم و مطالعه یک یا چندباره، ارتباط برقرار کردن با موضوع و محتوای کتاب، تجربه، حیات هنری و آگاهی‌های هنری و اگر حمل بر ریا نباشد، توکل و توسل و چیزهایی از این دست شاید نقش بیشتری در طراحی جلد کتاب‌هایی که من مسئولیت طرحی جلد آنها را به عهده داشتم داشته‌اند و البته همین مسئله فرآیند طراحی جلد کتاب‌ها را قدری طولانی می‌کند و بعضی باعث دلخوری صاحبان آثار می‌شود که تا امروز چاره‌ای هم برای آن پیدا نکرده‌ام.
- درباره پروسه طراحی کتاب نامزد گلوله‌ها بفرمایید. به نظرم این کتاب در نگاه اول می‌تواند مخاطبی را که حتی شناختی از نویسنده و محتوای کتاب ندارد، جذب کند. تصاویر درون کتاب، صفحه‌های رنگی، تغییرات نوشتار و… همه جذاب است؛ خاصه که این کتاب برای گروه جوان و نوجوان نوشته شده است. درباره نامزد گلوله‌ها بگویید.
این کتاب ارزشمند به قلم مرتضی سرهنگی نوشته شده بود، موضوع کتاب هم حاج قاسم سلیمانی عزیز بود و حساسیت ناشر هم نسبت به کتاب زیاد بود و این کتاب سرنوشت پرفرازونشیبی داشت. ابتدا برون سپاری شد تا کار خارج از آتلیه خط مقدم انجام شود و بارها طراحان و تصویرسازان مختلف روی این کتاب کار کردند ولی نتیجه دلخواه به دلایل مختلف حاصل نشد تا اینکه مسئولیت کار به عهده آتلیه خط مقدم سپرده شد و من با مطالعه کتاب و در نظر گرفتن مخاطب کتاب سعی کردم به متن کتاب یک ارزش افزوده بصری اضافه کنم (البته اینکه چقدر موفق بودم را باید با جمع کردن نظرات اهل فن و مخاطبان به صورت همزمان ارزیابی کرد). در نهایت مثل زندگی پر تلاطم حاج قاسم من هم کتابی نسبتاً پرتلاطم و متناسب با مخاطب جوان و نوجوان آن، به اصطلاح اکتیو، فعال طراحی کنم که یک ارزش افزوده بصری محسوب شود به طور مثال در هرجای کتاب که حاج قاسم ترکش یا تیری خوردند یا اتفاق ناگواری رخ داده متن به صورت آشکارا دچار تغییرات گرافیکی می‌شود و مسائلی از این دست که در کتاب تعدادشان زیاد است و فکر نمی‌کنم مقدور باشد که همه آنها را اینجا ذکر کنم و مخاطب با مطالعه کتاب خود به برخی از آنها دست خواهد یافت. همچنین از آنجا که گویا این کتاب بحری در نهری محسوب می‌شود یعنی اطلاعات نسبتاً کاملی از زندگی حاج قاسم را با حداقل‌ترین جملات و در تعدا صفحات کمی به مخاطب ارائه می‌کند با اضافه کردن برخی تصاویر به داخل متن مثل تصاویر تمام کسانی که اسمی از آنها در کتاب می‌آید سعی کردم به قول معروف ادویۀ این خوراک فرهنگی شایسته را فراهم کنم تا کتاب نه از جهت متن بلکه از جهت اطلاعات تصویری هم کامل و کامل تر شود و البته دلایل فنی و هنری دیگری هم برای این کار داشتیم که فکر میکنم در فرصت دیگری و به صورت مجزا باید به آنها به صورت کامل بپردازیم.
- بعد از پایان طراحی، معمولاً طرح با نویسنده به اشتراک گذاشته می‌شود؟ و آیا نظر نویسنده، با وجود نهایی شدن طرح شما، تاثیری بر تغییر طرح خواهد داشت؟
اینها مسائل اجرایی هستند و در هرجا و هرمورد متفاوت هستند و بخش عمده آن به تعاملات بین سفارش دهنده و طراح باز می‌گردد. بسیاری از طراحان بر مبنای اصول کاری در صنف گرافیک، درخواست تغییرات بر اثر نهایی را در ازای دریافت مبالغ مشخصی که از پیش تعیین شده می‌پذیرند تا بتوانند فرآیند شغلی‌شان که از معیارهای آن کسب درآمد است را مدیریت کنند که امری طبیعیست ولی صادقانه باید عرض کنم که این مسئله در اولویت کاری من نیست و از طرفی برای خود من خیلی کم پیش آمده که نویسنده یا سفارش‌دهندۀ تقاضای تغییر جلد را داشت باشد و معمولاً و به لطف الهی بازخورد خوبی از طرح جلدها داشتم. اما گاهی هم پیش آمده که به خواست نویسنده یا سفارش دهنده جلد کتاب دچار تغییراتی شده که گاه به نفع کتاب و نه از روی تعصب کاری بلکه صادقانه و فنی عرض میکنم که در اکثر مواقع به ضرر کتاب تمام شده است.
- شما موافق این مسئله هستید که مخاطب در برخورد با طرح کتاب بهتر است، آنچه را لازم بوده دریافت کند؛ به عبارتی با طرحی ساده و گویا روبه‌رو باشد یا فکر می‌کنید لازم است قدری پیچ و تاب در طراحی داشته باشید تا مخاطب هنگام مطالعه کتاب به کشف و شهود و احتمالاً حظی برسد؟
به نظرم بایدی وجود ندارد و در هر دو صحنه‌ای که تصویر فرمودید امکان این است که اتفاق‌های خوبی بیفتد. هم سادگی و نزدیک شدن آنی و بلافاصله به محتوای کتاب می‌تواند مطلوب باشد و هم فرصت کشف و شهود داشتن برای درک جلد کتاب و ارتباطش با محتوای کتاب می‌تواند مطلوب باشد. به نظر خود من امر اولی و اصلی زیبایی ست و البته بین این دو ساحتی که شما سوال فرمودید بیشتر طرح جلدهایی که من طراحی کردم جز طرح جلدهایی هستند که مخاطب با خواندن کتاب درک بهتری از آنها پیدا می‌کند و در واقع از این منظر امید است که دوره حیات جلد کتاب برای مخاطب تا پایان مطالعه کتاب و حتی بعد از آن ادامه داشته باشد و این گونه طرح جلد یک ارزش افزوده برای کتاب باشد. و اگر جلد کتابی بتواند فارغ از محتوای کتاب خودش به‌عنوان یک تابلوی هنری مجزا همچنان برای مخاطب جذاب باشد چه این جذابیت خاصیت سادگی آن طرح باشد یا خاصیت سوال برانگیزی آن به نظر من یک اتفاق هنرمندانه برای جلد آن کتاب رقم خورده است.
- فکر می‌کنید جشنواره‌ها و جوایز هنری به ارتقا آثار، از جمله طراحی جلد کتاب کمک خواهد کرد؟
جشنواره‌ها و جوایز هنری در نقش تشویق و ترغیب صاحبان حوزه‌های فرهنگی مثل صاحبان نشر در اهمیت دادن به طرح جلد و طراحی کتاب به صورت یک امر هنری اثرگذار و از طرفی ایجاد انگیزه در طراحان گرافیک، تصویرگران و سایر هنرمندانی که می‌توانند در این حوزه فعال باشند برای اهمیت دادن به کتاب و طراحی جلد کتاب به عنوان یک اثر ارزشمند هنری نه صرفاً تجاری و در نهایت به ترویج کتابخوانی و حتی افزایش سلیقه و سواد بصری مخاطب کتاب کمک بزرگی می‌کنند و واضح است که همه اینها به تنهایی از جشنواره ها و جوایز هنری هم بر نمی‌آید و نیازمند همراهی و همگامی بخش‌های مختلف فعال در عرصه فرهنگ و هنر و حتی آموزش و پرورش، صداوسیما و سایر نهادهای فرهنگیِ اثرگذار است که خوب است در وقت مناسبی به صورت تخصصی دراین باره گفت‌وگو شود.
کار اصلی را شهدا و خانواده و فرزندان و پدر و مادران شهدا انجام دادند و هرکاری که در این حوزه از افرادی مثل من سر میزند بی مقدار است در مقابل عظمت فداکاری آن عزیزان، به خصوص شهدایی که اسم و رسمی هم ندارند وکسی آنها را نمی‌شناسد. من از هرکس که روزی و روزگاری این مطلب را می‌خواند دعوت و درخواست میکنم که مطالعه کتاب‌های مرتبط با شهدا، خانواده و همسران شهدا و ویژه شهدای مدافع حرم از جمله شهدای مظلوم فاطمیون را جز برنامه زندگی خودشان قرار دهند و مطئمن باشند که کتاب‌های شهدا مانند خود شهدا نورانی هستند و این نور را به قلب و ذهن و زندگی مخاطب هدیه می‌کنند. ان شاء‌الله
نظر شما