سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): تاریخ شفاهی (oral History) یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است و به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد. تاریخ شفاهی حتی در صورت مکتوب شدن، خصلتی گفتاری دارد. در فرآیند مصاحبه تاریخ شفاهی دو عامل مصاحبه کننده و راوی ارتباطی تنگاتنگ یافته و مصاحبه‌کننده به عنوان یک شنونده فعال نقشی اساسی ایفاء می‌کند تا مصاحبه شونده (راوی) در فضایی آرام و بی‌دغدغه به شرح و بسط دیدگاه‌ها و شنیده‌های خود بپردازد. بدیهی است نقش مصاحبه‌گر در این میان، نقشی فعال و پویاست و گفتمان متقابل مصاحبه‌گر و راوی با به کارگیری شیوه‌های اصولی و استاندارد مصاحبه تاریخ شفاهی به آشکار شدن زوایای پنهان تاریخ و بازسازی دوباره آن منجر می‌شود. حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، دبیر گروه تاریخ شفاهی سومین جایزه کتاب تاریخ انقلاب اسلامی درباره داوری‌ها در بخش تاریخ شفاهی اطلاعاتی ارائه داده است که در ادامه می‌خوانید:
چند اثر در این حوزه به دبیرخانه جایزه ارسال شد و کیفیت آثار به چه نحو بود.
در این دوره ما شاهد کاهش کمی تولیدات در حوزه تاریخ شفاهی بودیم. تولیدات مورد ارزیابی در این دوره شامل تولیدات سال‌های ۱۴۰۰ و۱۴۰۱ بود که با توجه به زمان‌بری تولید یک کتاب، به احتمال قوی فرایند مصاحبه و تدوین این کتاب‌ها به سال‌های ۱۳۹۸و ۱۳۹۹ بر می‌گردد که دروان اوج کرونا بود که مجموعه ما هم خیلی از کارهای‌مان از جمله مصاحبه‌ها به دلیل ترس از کرونا متوقف شد. بنابراین کاهش تولید کتاب‌هایی که بر پایه گفتگو و مصاحبه شکل می‌گرفت امری طبیعی است. گرانی کاغذ و تورم هم از عواملی می‌تواند باشد که به این کاهش تولید منجر شده است. البته کتاب‌هایی که در اختیار ما قرار گرفت همه تولیدات تاریخ شفاهی در کشور نیست، چرا بعضی از ناشران کتاب‌هایشان را ارسال نکرده‌اند، البته این موضوع جای سئوال دارد که باید بررسی شود.
از داوران و همکاران‌تان در بخش تاریخ شفاهی بگویید.
دکتر حسین جودوی هستند که دکترای تاریخ دارند و سال‌ها در این حوزه کار کرده‌اند. هم یک چهره مطبوعاتی هستند و هم یک چهره تلویزیونی که برنامه‌های تلویزیونی زیادی را کار کرده‌اند. از این جهت به آثار منتشره در این حوزه خیلی توجه می‌کنند و در این زمینه مطالعه دارند. همکار دیگرم هم دکتر جعفر مرادحاصلی بودند. ایشان در مجمع ناشران مشغول به کارند و یکی از وظایفشان رصد و دسته‌بندی کتاب‌هایی است که در حوزه انقلاب اسلامی منتشر می‌شود. بنابراین به‌نوعی این آثار، مخصوصاً آثاری که جدید منتشر می‌شود را از قبل هم مطالعه کرده‌اند و در جریان هستند. این بزرگواران کمک حال ما بودند و به ارزیابی این کتاب‌ها پرداختیم.
کیفیت آثاری را که امسال در حوزه تاریخ شفاهی به دبیرخانه ارسال شده بود، از لحاظ محتوایی چطور ارزیابی کردید؟
به‌نوعی هر سه داور از کیفیت‌ها راضی نبودند. علتش هم این است که الان چون تاریخ شفاهی مد شده، هر کس که یک مصاحبه‌ای انجام می‌دهد اسم کار خودش را می‌گذارد «تاریخ شفاهی». روش گردآوری اطلاعات حوزه تاریخ شفاهی مصاحبه است، اما لزوماً به صرف مصاحبه کردن، تاریخ شفاهی محسوب نمی‌شود. از روش گفتگو و مصاحبه در رشته‌های دیگر ازجمله جامعه‌شناسی و روانشناسی و… هم استفاده می‌شود.
ما زمانی به یک کار، تاریخ شفاهی می‌گوییم که به‌نوعی به موضوع تاریخ، یعنی حوادث تاریخی پرداخته شود و به پدیده از زاویه خاطرات افراد نگاه کنند، نه‌اینکه یک گزارش کاری از اتفاقاتی که در گذشته افتاده ارائه دهند. البته آن گزارش کارها خود سبکی از ارائه اطلاعات از گذشته و تاریخ است.
جنس اطلاعات تاریخ شفاهی، خاطرات است و با خاطرات افراد سر و کار دارد. وقتی می‌گوییم خاطره، یعنی ترکیبی از مشاهدات افراد از پدیده‌هایی که شاهد آن بوده‌اند، به همراه تأثیر و تأثراتی که روی خود آنها می‌گذارد. در واقع خاطره یک روایت انسانی از پدیده‌های اجتماعی است. یعنی فقط نظاره‌گر نیستند و گزارشی از ماجرایی که شاهد آن بوده‌اند را بیان نمی‌کند، بلکه رابطه خودشان با آن پدیده را هم روایت می‌کنند و این موضوع بسیار مهمی است که به آن روایت انسانی می‌گوییم و در حوزه تاریخ شفاهی بسیار اهمیت دارد.
من معتقدم تاریخ شفاهی یکی از روش‌هایی است که ما به آن «تاریخ مردمی» می‌گوییم. یعنی این روایت‌ها روایت‌های رسمی حکومتی و اداری نیستند، بلکه روایت‌های زبانی‌ای است که آدم‌هایی که در صحنه حضور داشته‌اند اینها را بیان می‌کنند و همین که یک روایت عمومی است، می‌تواند مخاطب عام هم داشته باشد. یعنی به‌نوعی تاریخ مردمی است. صرفاً این نیست که از دل مردم بیرون می‌آید، بلکه یک زبان عمومی و یک زبان مردمی هم دارد که می‌تواند اطلاعات را به‌راحتی در اختیار مخاطب قرار دهد. بنابراین ابزار بسیار خوبی برای انتقال اطلاعات تاریخی به مخاطب است. من معتقدم به بخش تاریخ شفاهی باید بیشتر توجه و روی این زمینه کار شود و نقد و گفتگو و بحث بیشتری در این باره صورت بگیرد.
درباره ملاک‌ها و سنجه‌های انتخاب و کیفیت آثار برگزیده در گروه تاریخ شفاهی توضیح دهید.
ما باید یک کتاب به‌عنوان کتاب منتخب و یک کتاب هم به‌عنوان کتاب تقدیری ارائه می‌دادیم. دو سه کتاب بودند که از نظر امتیازی تقریباً نزدیک به هم بودند، ولی یکی از کتاب‌ها توانست نظر اکثر داوران را به خود جلب کند و امتیاز بیشتری از سایر کتاب‌ها به دست بیاورد و آن هم این بود که از نظر موضوع، یک موضوع کمتر مورد توجه قرار گرفته‌شده بود.
دوم اینکه یک روایت مردمی بود که از دل مردم و زبان مردم روایت شده بود. سوم اینکه به جزئیات لازم برای فهم موضوع بسیار زیبا پرداخته شده بود. همچنین ویرایشی بسیار دلنشین داشت. به‌گونه‌ای که وقتی کتاب را دست می‌گیرید، دوست دارید ادامه بدهید. هر صفحه‌ای که می‌خوانید، شما را به خواندن ادامه مطلب ترغیب می‌کند. جذاب است و با آن سادگی، زیبایی و روانی متنی که دارد پیامی که در دل حادثه نهفته است را به‌راحتی به مخاطب منتقل می‌کند. علاوه بر ویژگی‌های خود کتاب، نامی که برای اثر انتخاب کرده بودند، یعنی «خانه‌دار مبارز» بسیار جالب بود. در واقع همان‌طور که از نام کتاب پیداست این کتاب به زنی که خانه‌دار است و در مبارزه وارد می‌شود اشاره دارد. اینکه چه فرآیندی طی می‌شود که این زن به‌واسطه درست فعالیت کردن همسر و راهنمایی او به جریان مبارزه کشیده می‌شود، یعنی ادله‌ای که او وارد جریان مبارزه می‌شود در این کتاب کاملاً توضیح داده می‌شود.
نظر شما