سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - بیتا ناصر: در سال‌های گذشته بحث هوش مصنوعی در عرصه‌های مختلف همچون علوم، فضای مجازی، کسب‎‌وکارهای وابسته، فیلم‎سازی، عکاسی، موسیقی، ساخت تیزر و تبلیغ بسیار داغ بوده و است. هربار کارکردهای هوش مصنوعی سر از جایی در می‌آورد و جهان را مبهوت خود می‌کند. در این میان کم نیستند منتقدانی که از آینده‌ای مبهم و تاریکی‌هایی که به وابسته گسترش روزافزون هوش مصنوعی بر زندگی بشر سایه خواهد انداخت، می‌گویند. کتاب و کتابخوانی را نیز از این مسئله راه گریزی نیست. برخی از مخاطبان و اهالی کتاب از تاثیر منفی این پدیده مدرن بر این عرصه می‌گویند و برخی نیز از کارکردهای مثبت و ضرفیت‌های آن می‌نویسند. ابوالحسن حاتمی، مترجم زبان ایتالیایی و منتقد ادبی با توجه به تجربیات شخصی‌اش می‌گوید که اولین مقوله‌ای که در تمام نشست‌هایی که صحبت بر سر مسئله ترجمه به‌طور عام و ادبی به‌گونه خاص مطرح می‌شود، ضرورت حفظ روح مطلبِ ترجمه‌ای از زبان مبدأ به زبان مقصد موردتوجه است که این در توان هوش مصنوعی نیست.

در ادامه این گفت‌وگو می‌خوانید:

با توجه به فراگیری هوش مصنوعی بر زندگی انسان در جامعه مدرن امروزی، همچنین تصویری که از گسترش آن در آینده وجود دارد، در وهله نخست، به نظر شما هوش مصنوعی از چه جهاتی می‌تواند بر کتاب و کتابخوانی تاثیرگذار باشد؟

استفاده از هوش مصنوعی درحال تبدیل شدن به یک بحث روز است و مطالعه در باره‌ی آن و داشتن یک نظر مستقل در زمینه‌های مختلف مهم است. اتفاقاً مصادف با این گفت‌وگو در برنامه داشتم تا در رونمایی کتاب «داستان‌های کوتاه اینترنتی ۲۰۲۳» شرکت کنم این یک مسابقه ادبی است به نام «لوکّآتوری» که هرساله با حمایت شهرداری لوکّا و مدیریت دِمِتریو براندی برگزار می‌شود و امسال سی‌امین سال آن را جشن می‌گرفتند. هرساله تا تاریخ ماه مه تمام کسانی که مایل به شرکت در آن هستند داستان‌های کوتاه خود را به سایت آنها می‌فرستند و سپس یک کمیته ادبی تمام آنها را بررسی و از میان‌شان ۲۵ داستان را انتخاب و به عنوان جایزه چاپ می‌کند. به طور متوسط رقمی بین ۳۰۰ تا ۳۵۰ داستان به این سایت فرستاده می‌شود و طبیعتاً مورد انتقاد خوانندگان نیز قرار می‌گیرند. موضوع جالبی که به آن برخوردم این بود که پیشگفتار کتاب را یکی از برندگان سابق نوشته بود. او در ابتدای این نوشته می‌گوید «چون حوصله این کار را نداشتم از برنامه هوش مصنوعی خواستم که مطلبی در این‌باره بنویسد و آن را در این‌جا می‌آورم». نوشته هوش مصنوعی در این نوشته چیزی جز تمجید و تعریف مکرر و بیش از اندازه از مبتکر این برنامه و سرهم کردن نقل قول‌هایی از کسانی که پیشتر درباره این برنامه نوشته‌اند، نیست. هوش مصنوعی در این زمینه قادر نیست کمکی به نویسندگان و بالطبع بر کتاب و کتابخوانی کند و شاید ضررش بیشتر از منفعت آنست چون تنبلی فکری ایجاد می‌کند. نویسنده پیشگفتار با این سوالات که «چه سرنوشتی در انتظار نویسندگان است؟» و «کدام نوشته‌ها؟» بحث را خاتمه می‌دهد و ضمن تشکر از مبتکر می‌گوید «این اقدام تو به این درد می‌خورد که داستان‌های واقعی و احتمالاً نویسندگان حقیقی معرفی کند» و من با او هم عقیده‌ام.

با توجه به آنچه گفته شد، هوش مصنوعی چه تاثیری بر ترجمه آثار خواهد داشت؟

با شناخت اندکی که از این پدیده دارم، گمان نمی‌کنم تأثیر مهم و مستقیمی بر آثار ادبی داشته باشد. هوش مصنوعی می‌تواند در ترجمه‌های موضوع‌ها و برداشت کلی از یک نوشته به زبان دیگر کمک کند ولی حتماً قادر نیست یک رمان پیچیده یا یک اثر علمی را به درستی به زبان دیگری برگرداند. نمی‌دانم برای شما اتفاق افتاده که از مترجم گوگل برای درک نوشته‌ای از یک زبان به زبان دیگری استفاده کنید یا نه؟ من آن را امتحان کرده‌ام و نتیجه‌اش بیشتر به نوشته‌های طنزآمیز شباهت داشته تا یک اثر ادبی یا علمی؛ روشن است که برای هوش مصنوعی تشخیص جانشین کلمه شیر در یک جمله آسان نیست و برگردان آن به زبان دیگر حتماً آنچه منظور نویسنده است نخواهد بود و در زبان‌های مختلف کلماتی که دارای معانی گوناگونند کم نیستند. مطلب دیگری که باید به آن توجه کرد این است که هوش مصنوعی قادر است از هر نوشته‌ای یک نوع ترجمه ارائه کند، حتی اگر ده بار همان نوشته را به او بدهید. در صورتی‌که از همان نوشته چهار مترجم مختلف چهار ترجمه گوناگون ارائه خواهند داد که هرکدام برای خود شأن و مقامی دارند، چون برداشت، نحوه نوشتاری و تجربه کاری هرکدام متفاوت است. برای رساندن مقصودم باید نمونه کتاب «شازده‌کوچولو» را بیاورم که چندین مترجم فارسی، آن را ترجمه کرده‌اند و هرکدام با دیگری متفاوت است.

برخی از فعالان حوزه فرهنگ بر این باورند که هوش مصنوعی به‌مرور مترجمان متوسط را از گردونه خارج خواهد کرد. نظر شما در این باره چیست؟

از زمانی که استفاده از هوش مصنوعی به میان آمده بحث درباره کم شدن حوزه عمل انسانی در زمینه‌های مختلف در جریان است و البته ما شاهد این هستیم که مشاغل گوناگونی یا از بین رفته‌اند و یا تغییر فرم داده‌اند، ولی عمده تحولات در بخش مشاغل خدماتی است تا مشاغلی که با هنر و خلاقیت سرو کار دارد. کار ترجمه یکی از همین زمینه‌هاست که با هنر و خلاقیت سروکار دارد و بنابراین جایگزینی آن با هوش مصنوعی از نظر من بعید و یا نامعقول می‌آید. احتمالاً اگر تنها به گفته مبشرین و شیفتگان هوش مصنوعی بسنده کنیم آینده‌ای تابناک در مقابل ما قرار دارد ولی من با آنچه امروز در جهان ما می‌گذرد و به لحاظ سنی و مرامی اعتماد چندانی به این دورنمای درخشان ندارم.

یکی از مباحث مهم در بحث ترجمه، حفظ روح اثر است. از این منظر، هوش مصنوعی تا چه میزان می‌تواند موفق باشد؟

ترجمه یک کار مکانیکی نیست که تو در مقابل لغتی به زبانی، واژه‌ی زبان دیگری را بگذاری و جمله‌ای از این زبان را به زبان دیگری برگردانی. وظیفه مترجم این است که روح اثر را از زبانی به زبان دیگر و از فرهنگی به فرهنگی دیگر منتقل کند. اینکه مترجم چقدر در این کار موفق است بحث دیگری است، ولی تمام سعی او، این خواهد بود. در بسیاری از موارد به جملاتی برخورد کرده‌ام که برای درکشان یا مجبور شده‌ام در صورت امکان به نویسندهو یا با استادانی که بتوانند منظور نویسنده را توضیح دهند مراجعه کنم. این کار هم برای احترام به خواننده کتاب، هم نویسنده و هم شخص خود است. شما می‌دانید که حرفه اصلی من ترجمه نیست و به صورت تفننی به آن نزدیک شده‌ام و طبیعتاً به خاطر علاقه‌ای که به ادبیات و خواندن داشته‌ام سعی کرده‌ام فنون این کار را یاد بگیرم. در تمام نشست‌هایی که صحبت بر سر مسئلله ترجمه به طور عام (پزشکی، حقوقی، علمی، سینمایی و…) و ادبی به‌گونه خاص است، اولین مقوله این است که چگونه باید روح مطلب را از زبان مبدأ به زبان مقصد رساند. بنابراین کاری است حرفه‌ای و پر مسئولیت و نباید به آن کم بها داد. این همه در حد توان هوش مصنوعی نیست و حتماً ترجمه‌ها و نوشته‌هایی از این دست راه به‌جایی نخواهند برد.