فاطمه نیروی آغمیونی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) از فرارسیدن روز بزرگداشت نظامی به عنوان فرصتی برای آشنایی هرچه بیشتر با این شاعر برجسته قرن ششم یاد و عنوان کرد: الیاس بن یوسف متخلص به نظامی شاعر بزرگ قرن ششم هجری در شهر گنجه، واقع در جمهوری آذربایجان کنونی تولد یافته و چنان که از اشعار او برمی‌آید تا آخر عمر در آن شهر ماندگار شده ولی از اشعارش پیداست که وی از عراق عجم بوده است. حکیم نظامی گنجه‌ای یکی از بزرگان شعر و ادب پارسی آن به شمار می‌رود و در اوزان مختلف مثنوی همچون سعدی و حافظ در غزل، سرآمد سخنوران بوده و در این عرصه فقط فردوسی و مولانا جلال‌الدین رومی را می‌توان شایان مقایسه با حکیم نظامی دانست. نظامی در علوم ادبی و عربی، نقل و عقلی و نیز در علوم طبیعی و فلسفه نیز در ردیف حکمای تراز اول زمان خود جای داشته و در این رشته‌ها به تدریس نیز پرداخته است. در عرفان نیز در شمار یکی از پیشوایان به شمار می‌رفته است.
این نظامی‌پژوه با بیان اینکه از لحاظ معتقدات مذهبی گرچه تشیع نظامی ثابت نشده، ولی از آنجا که حضرت علی (ع) را به سبب مقام علم و فضل وی بر دیگران مقدم می‌دانسته، به مذهب شافعی نیز تعلق خاطر داشته است، افزود: نظامی با آنکه به اصول و شریعت اسلامی پایبندی داشته ولی از طرح برخی مسائل فلسفی هم که ظاهراً با اصول اسلامی چندان سازگار نبوده و فروگذار نکرده است. حکیم نظامی از حیث پاکی اخلاقی و تقوای بیان در میان همه شعرای پارسی‌گو، فقط با فردوسی قابل مقایسه است. نظامی در منظومه‌های خسرو و شیرین و لیلی و مجنون از عشق آمیخته به عفت سخن می‌گوید.
وی گفت: از حکیم نظامی شش گنجینه در بحور مختلف مثنوی به یادگار مانده است. دیوان خمسه وی شامل شش دفتر است که چون «شرف‌نامه» و «اقبال‌نامه» هر دو شامل داستان اسکندر مقدونی است و این دومنظومه را با هم اسکندرنامه نیز گفته‌اند و هریک از شش دفتر او بنا به درخواست یکی از فرمانروایان زمان به رشته نظم درآمده است.
این پژوهشگر ادبی افزود: تاریخ تولد نظامی را اغلب تذکره‌نویسان میان ۵۳۳ تا ۵۴۰ هجری ذکر کرده‌اند. نظامی سرودن مخزن‌الاسرار را در سال ۵۷۰ هجری آغاز کرده و در آن هنگام شاعری جوان بوده که در آن منظومه به شعرای سالخورده‌ای که نسبت به او حسادت می‌ورزیده‌اند اشاره کرده و آنان را مورد نکوهش قرار داده، به ستایش و تشویق جوانان پرداخته است. اجداد وی را هادی ذکی و مؤید عنوان کرده‌اند. نام مادرش رئیسه و کُرد است. چنان‌که از اشعار حکیم نظامی برمی‌آید، وی در سراسر عمر سه بار ازدواج کرده است ولی از میان این سه زن همسر نخستین او آفاق معشوق و محبوب وی بوده است و حتی با آنکه همسر سوم خویش را هم بسیار دوست می‌داشته، در نزد وی به اندازه آفاق عزیز نبوده است. نظامی، منظومهخسرو و شیرین را در دوران عشق این زن سروده و در پایان همین منظومه آفاق از دنیا می‌رود و فرزندی از وی به نام محمد به یادگار می‌ماند. شاعر در پایان داستان خسرو و شیرین یعنی پس از مرگ شیرین با حسرت بسیار از آفاق نام می‌برد و اشاره می‌کند که این قصه افسانه نیست بلکه ملهم از معاشقه‌ای است که میان وی و آفاق وجود داشته است. مرثیه مرگ شیرین هم در واقع اشاره‌ای به مرگ آفاق است. تاریخ وفات حکیم نظامی را حدود سال‌های ۵۹۹ تا ۶۰۲ هجری نوشته‌اند. جنازه وی را با احترام به خاک سپردند و مرقد او قرن‌ها به صورت زیارتگاه مشتاقان وی درآمد. بقعه و بارگاه او که در طول سده‌ها رو به ویرانی نهاده بود از نخستین سال‌های استقرار دولت جمهوری آذربایجان شوروی دوباره مورد توجّه قرار گرفت و تعمیرات و اصلاحات اساسی در آن صورت گرفت.
وی با تاکید بر اینکه نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم آن زبان دانست، گفت: وی از آن سخن‌گویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگرچه داستان‌سرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته شعر تمثیلی را به حد اعلای تکامل برساند نظامی است. وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات با نیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است. با وجود آنکه آثار نظامی از نظر اطناب در سخن و بازی با الفاظ و آوردن اصطلاحات علمی و فلسفی و ترکیبات عربی فراوان و پیچیدگی معانی بعضی از ابیات، قابل خرده‌گیری است، ولی محاسن کلام او به قدری است که باید او را یکی از بزرگترین شعرای ایران نامید و مخصوصاً در فن خود بی‌همتا و بی‌نظیر معرفی کرد.
نظامی دربزم‌سرایی، بزرگترین شاعر ادبیات پارسی است
نیروی آغمیونی با بیان اینکه نظامی دربزم‌سرایی، بزرگترین شاعر ادبیات پارسی است، افزود: به‌جرئت می‌توان گفت که او درسرایش لحظه‌های شادکامی بی‌همتاست. زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف و گفتارش دلنشین؛ آن گونه که در بازگویی لحظه‌های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است. شاعر بزرگ سده ششم، خود را به اخلاق پایبند می‌داند و بر خلاف بسیاری از شاعران و سرایندگان، هرگز در سروده‌هایش بی‌پرده سخن نگفته است. وی استاد مسلم شعر غنایی و داستان‌های عاشقانه در ادب فارسی است.
عدالت در اندیشه‌های اجتماعی نظامی
وی با اشاره به اینکه حکیم نظامی در دوران پرالتهاب و درگیری و کشمکش حاکمان جامعه چشم به دنیا گشود، توضیح داد: به مرور زمان در محضر استادانی به کسب علم و دانش پرداخت و در نهایت یکی از سرآمدان و از مفاخر سده ششم هجری شد. پنج گنج وی هر کدام گنجینه‌ای بِکر از تعالیم حکیمانه و نکات عارفانه و اخلاق مدارانه و در نهایت نشان از ظلم ستیزی و دادخواهی و دادگستری است. اگر از پنج‌گنج وی دفتر نخست او را که گنجینه اسرار اوست ورقی بزنیم، می‌بینیم که شاعر آذربایجان از ابتدا با شجاعت تمام در جامعه‌ای که اتابکان بر همه جای آذربایجان چنگ انداخته و قدرت نمایی می‌کنند و حتی برای سبک قدرت از برادرکُشی هم اِبایی ندارند در همان اولین بند مخزن‌الاسرار می‌گوید
آب بریز آتش بیداد را / زیرتر از خاک این باد را
شاید ظاهر بیت درخواست از باری‌تعالی‌ست، یعنی او از خداوند باری‌تعالی می‌خواهد که آتش سوزان ظلم و بی‌عدالتی را خاموش کند امّا نظر و هدف اصلی وی ممدوح خودش همان بهرام‌شاه کیقباد است. جامعه‌اش در محیط حکمرانی‌ا ظلم و ستم و بی‌عدالتی غوغا می‌کند واز خدا می‌خواهد که این ظلم و بی‌عدالتی را ریشه‌کن کند و بلافاصله در بند دوم از مخزن در خطابه‌ای اجتماعی سیاسی به سراغ آسودگان از غم و نان مردم و آلودگان به گناه و گرفتارها در نام و نان می‌رود و در علیه ستمکاره‌های امیران و پادشاهان و حتی خلف قیام می‌کند و دست به دامن پیامبر اکرم (ص) می‌زند تا داد ستمدیده را از آنان بستاند، گرچه تعبیر مطلع نخست این بند است که می‌گوید
ای مدنی برقع مکی نقاب / سایه‌نشین چند بود آفتاب
گر مهی از مهر تو مویی بیار / ور گلی از باغ تو بویی بیار
و می‌گوید:
منتظران را به لب آمد نفس / ای ز تو فریاد به فریادرس / سوی عجم ران، منشین در عرب / زرده روز اینک شبدیز شب / ملک بر آرای و جهان تازه کن / هر دو جهان را پر از آوازه کن
پس همه در انتظار ظهور حضرت مهدی (عج) هستند.
نیروی آغمیونی با بیان اینکه نظامی تاکید دارد که ستمکاری، پادشهی را به باد می‌دهد و نباید حاکم ظلم و ستم را پیشه بکند، افزود: وی می‌گوید
مُلک ضعیفان به کف آورده گیر مال یتیمان به ستم خرده گیر
و در جایی دیگر می‌گوید
روز قیامت که بُوَد داوری / شرم نداری که چه عُذر آوری
نظامی و داستان‌سرایی
این نظامی‌پژوه همچنین با اشاره به اینکه نظامی به عنوان پیشوای داستان‌سرایی در ادب فارسی شناخته شده است، توضیح داد: وی تنها شاعری است که تا پایان قرن ششم هجری توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به‌حد اعلای تکامل برساند. وی از آن سخن‌گویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگرچه داستان‌سرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته‌است شعر تمثیلی را به حد اعلای تکامل برساند نظامی است. وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات با نیروی تخیّل و دقّت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته و قصاید متعددی دارد که به پیروی از سنایی در وعظ و حکمت سروده است.
وی در عین حال گفت: نظامی گرچه شاعری داستان سراست و بیشتر به داستان‌های عاشقانه و یا به قول خود به هوسنامه‌ها پرداخته ولی شاعری است حکیم و اندیشه‌ور، آشنا با فرهنگ وتاریخ ایران که در پس قصّه‌ها و هوسنامه‌هایش نکاتی عمیق نهفته است و به‌همین سبب است که او چند بار از خوانندگان مثنوی‌هایش خواسته تا رازها و رمزهای موجود در شعر او را نیز کشف کنند.
نظرات