به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در یزد، کتاب «تاریخ شهر و شهرنشینی در یزد» کتابی ماندگار است که توسط علی اکبر تشکری بافقی در سه جلد و با همکاری خانه فرهنگ صدوقی در سال ۱۴۰۲ رونمایی شد.

این کتاب به تاریخ یزد پرداخته و بسیاری از فرهنگ، آداب، رسوم و تاریخ مردم این استان را کتابت کرده و در قالب سه جلد از عهد باستان تا اتابکان، از اتابکان تا خوانین و از خوانین تا پهلوی اول به شرح تاریخ این دیار پرداخته است.

یزد ایزاتیخه، واقعیت یا قصه دل‌خواسته

با آن‌که در متون و اسناد پیش‌از ظهور اسلام اعم از ایرانی یا غیرایرانی اشاره‌ای به واژه یزد یا صورت‌های مشابه آن به‌مثابه یک نام جغرافیایی نشده ذکر دو واژه «ایزاتیخه» و «ایساتیس» در متون جغرافی‌نویسان یونانی و رومی بحث‌هایی را در باب انطباق آن‌ها با شهر یا ناحیه یزد در پی داشته است واژه ایزاتیخه را از جغرافیای بطلمیوس داریم که اثری متعلق به سده دوم میلادی و به ضبط آن یونانی است در این کتاب بطلمیوس از مردمانی صحراگرد به‌نام ایزاتیخه سخن می‌گوید که در جنوب بیابان کرمان دشت کویر صاحب مراتعی بودند.

گویا نخستین بار ژان باتیست بورگینیون جغرافی‌دان و نقشه‌نگار فرانسوی در سده هیجدهم میلادی امکان انطباق ایزاتیخه با یزد را مطرح کرد.

به تبع او محمدحسن خان اعتمادالسلطنه مورخ و جغرافی‌دان ایرانی که به زبان فرانسوی مسلط بود و در پاریس با جغرافی‌دانان فرانسوی حشرونشر داشت نیز این فرضیه را در اثرش موسوم به تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران تکرار نمود، ایزاتیخه گویند اسم قدیم شهر یزد بود، البته او در این مورد ذکری از مرجع خود نمی‌کند ولیکن سیاق کلی اثر و اهمیتی که برای دانوئل قائل است و ارجاعات مکرری که در سراسر متن به وی می‌دهد ناگزیر ما را به این نتیجه می‌رساند که در این مورد نیز نگاه او به دانوئل بوده‌است گرچه درنهایت خود بر آنست که ایزاتیخه با ایزد خواست منطبق است.

به هر صورت حتی اگر واژه ایزاتیخه ارتباطی هم با ناحیه یزد داشته باشد لزوماً به‌معنای انطباق آن با شهر یزد نیست زیرا که بطلمیوس خود نیز اصولاً از آبادی یا شهری به‌نام ایزاتیخه سخن نمی‌گوید بلکه از مردمانی به این نام صحبت می‌کند که صحرا گرد بودند و نه یک‌جانشین و یا شهرنشین.

ایساتیس، تحریفی دیگر بر نام یزد

واژه دیگر ایساتیس است که امروز هم بعضی از پژوهشگران تاریخ یزد و هم بسیاری از مردمان یزد آن را بنام کهن شهر یزد می‌پندارند.

این واژه را نخستین بار در دانشنامه تاریخ طبیعی طبیعی اثر پلینی مهتر نویسنده رومی می‌یابیم که در سده یکم میلادی و به زبان لاتین نگاشته شده‌است

در این کتاب پلینی از دو شهر پارتی، کالیوپ و ایساتیس سخن می‌گوید که در ناحیه خوار که پلینی آن را خرم‌ترین و دلپذیرترین ناحیه پارت می‌داند واقع شده‌اند.

ظاهراً نخستین بار مارکوآرت خاورشناس آلمانی بر پایه بررسی‌های ریشه شناختی این دو واژه احتمال می‌دهد که ایساتیس همان یزد باشند.

اما واقع آن است که اگر هم احیاناً این دو واژه دارای ریشه یکسانی باشند هر دو از ریشه‌ی ایرانی yazd به‌معنی ستودن، باز دلیلی بر انطباق این دو شهر بر یکدیگر نیست؛ زیرا اولاً آن‌چنان‌که خود پلینی می‌گوید ایساتیس بر صخره‌ای بوده‌است درحالی‌که یزد در یک دشت بر کرانه کویر است.

ثانیاً ناحیه خوار که بسیاری از جغرافی‌نویسان یونانی و رومی از آن با ذکر جزئیات یاد کرده‌اند به احتمال زیاد همان ناحیه خوار، مذکور در آثار جغرافی‌نویسان مسلمان باشد که بر سر شاه راه ری به خراسان قرار داشته و در حال حاضر بیشتر با نام گرمسار واقع در استان سمنان شناخته می‌شود بنابراین انطباق ایساتیس و به یزد با یکدیگر عقلانی نمی‌نماید.