چهارشنبه ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳ - ۰۸:۰۰
جمهوری اسلامی؛ عصر شکوفایی ادبیات اقوام/ «علی شیر نوایی» منادی وحدت ترکی و فارسی است

آذربایجان شرقی- یک پژوهشگر ادبیات ترکی آذربایجانی می‌گوید: هرچقدر هم از برخی سیاست‌های فرهنگی انتقاد داشته باشیم، باید اذعان داشت که انصافا جمهوری اسلامی عصر شکوفایی ادبیات اقوام ایرانی به ویژه ترکی آذربایجانی است زیرا در این دوره سیاست‌های کلان، ماهیت اسلامی دارد نه قومیتی.

سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - مهرداد خوشکار مقدم: «غلامرضا رزمی» متولد ۱۳۵۷ تبریز، شاعر و پژوهشگر ادبیات ترکی آذربایجانی است که با انتشار مجموعه‌ای پنج جلدی، جایگاه «نظام‌الدین امیر علی‌شیر نوایی» را در ادبیات ترکی و فارسی احیا و مسیر جدیدی در حوزه پژوهش آثار فراموش شده ایجاد کرده است. در عشق و علاقه وی به پژوهش همین بس که با وجود از دست دادن شغل خود در دوران کرونا، تمام پس انداز خود را صرف پژوهش و خلق این اثر کرده است.

به همین مناسبت گفتگویی با وی ترتیب داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

- غلامرضا رزمی کیست و چگونه به حوزه شعر و ادب گرایش پیدا کرد؟

از کودکی به واسطه پدرم که عاشق ادبیات عاشیقی بود با فولکلور و داستان‌های قدیمی آذربایجان آشنا شده و گلستان سعدی نیز اولین کتاب در حوزه ادبیات فارسی بود که از عمویم هدیه گرفتم. بعدها با اشعار شعرای ترکی چون صراف و سیدعظیم شیروانی نیز آشنا شده و اواخر دبیرستان متوجه شدم می توانم شعر بگویم. با حضور در جلسات کتابخانه شهید مطهری دبیرستان فردوسی و نیز انجمن های ادبی، رفته رفته وارد این حوزه شدم.

- آیا عشق به ادبیات را در دانشگاه نیز ادامه دادید؟

در دانشگاه تا مقطع ارشد در رشته اصلاح نباتات تحصیل کردم اما ادبیات را رشته دانشگاهی ندیدم، ذات ادبیات عشق و تحقیق است. مواردی که در دانشگاه‌های امروزی به آن توجهی نمی‌شود.

جمهوری اسلامی؛ عصر شکوفایی ادبیات اقوام/ «علی شیر نوایی» منادی وحدت ترکی و فارسی است

- با توجه به حضورتان در انجمن‌های ادبی مختلف، نقطه عطف ورود شما به حوزه ادبیات ترکی آذربایجانی کجا بود؟

تا سال ۸۵ در هر دو حوزه ادبیات فارسی و ترکی فعالیت داشتم. در اواسط دهه ۸۰ بود که به دنبال تأسیس سازمان فرهنگی هنری شهرداری تبریز، سیدقاسم ناظمی (کاردار فرهنگی ایران در ترکیه) آن زمان به عنوان نخستین رئیس این سازمان به ما اعتماد کرد و منجر به ایجاد فضای جدیدی در ادبیات ترکی آذربایجانی شد.

تاسیس جشنواره بین‌المللی خط سوم به صورت دو زبانه (ترکی - فارسی) با حمایت سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تبریز یکی از شاهکارهای آن ایام بود که فضای افراطی و حساسیت به ادبیات اقوام را به سوی عقلانیت و اعتدال سوق داد البته مسیری که بعدها با کج سلیقگی برخی مدیران تداوم نیافت.

- به نظر می رسد چاپ دوره پنج جلدی نظام الدین امیر علی‌شیر نوایی اقبال گسترده ای در محافل علمی داشته است. در این مورد بگوئید که چگونه با این شخصیت آشنا شده و پروژه تحقیقاتی خود را چگونه آغاز کردید؟

سال ۹۱ بود که یکی از دوستان ادیبم دوره چهار جلدی از کتاب امیرعلی شیرنوایی را که در استانبول منتشر شده بود به من اهدا کرد و این موضوع نقطه آغاز آشنایی‌ام با آثار این ادیب و شاعر توانمند قرن نهم شد.

- اهمیت علمی و ادبی امیر علی‌شیر نوایی چیست و چه چیزی باعث گرایش شما به سمت تحقیق و پژوهش در آثار وی شد؟

امیر علی‌شیر نوایی در ۳۰ سالگی به عنوان مشاور سلطان حسین بایقرا، آخرین پادشاه تیموری منصوب شد. تاثیر وی در شکوفایی علمی و فرهنگی هرات در جهان اسلام را با جایگاه خواجه نظام الملک در دوره ایلخانان مقایسه می کنند با این حال اما چهره این ادیب و دانشمند ایرانی در داخل کشور شناخته شده نیست. او ۳۰ اثر تالیف کرده که ۲۹ جلد آن در کتابخانه‌های مهم جهان اسلام موجود بوده اما کتاب «زبده التواریخ» او هنوز پیدا نشده است.

- آثار وی به چه زبان‌هایی منتشر شده‌اند؟

دو کتاب «دیوان فارسی» و «رساله معما» از آثار او به زبان فارسی بوده و بقیه آثارش به زبان ترکی تالیف شده است. در آن عصر فارغ از اینکه کتاب‌های مولفان به چه زبانی نگاشته شده، نام آن باید عربی بود بنابراین عنوان تمام آثار امیرعلی شیرنوایی و نویسندگان هم عصر او، عربی است.

- عمده آثار امیرعلی شیرنوایی در چه حوزه هایی است؟

از ۲۹ جلد موجود تعداد ۱۳ دیوان نظم است و بقیه به صورت نثر نگاشته شده‌اند. مهمترین کتاب وی کتاب «محاکمه اللغتین» است که در حوزه ادبیات، به مقایسه زبان ترکی و فارسی پرداخته و با کتاب «میزان الاوزان» برای اولین بار رساله عروض ادبیات ترکی را نگارش کرد که کامل‌ترین اثر ادبیات ترکی در این حوزه محسوب می شود.

علی شیر نوایی همچنین اولین تذکره الشعرای ترکی را به نام «مجالس النفائس» منتشر کرده که بعد از او مرجع تمام تذکره نویسان ادبیات ترکی و فارسی شده و حتی تذکره دولتشاهی سمرقندی نیز به سفارش او نگاشته شده است.

او در حوزه عرفان نیز دست به قلم بوده به طوری که در کتاب «نسائم المحبه» تذکره و اندیشه ۷۷۰ عارف و صوفی آن عصر را جمع آوری و به زبان ترکی منتشر کرده است.

جمهوری اسلامی؛ عصر شکوفایی ادبیات اقوام/ «علی شیر نوایی» منادی وحدت ترکی و فارسی است

- در سایر حوزه های علوم چه آثاری پدید آورده است؟

یکی از آثار قابل تامل امیرعلی شیرنوایی در حوزه تاریخ نگاشته شده. وی با تحقیق در سلسله‌های پادشاهی ایران «تاریخ ملوک عجم» را از ابتدا تا یزدگرد سوم جمع آوری و به رشته تحریر درآورده است. کتاب «تاریخ انبیا و حکما» نیز یکی دیگر از آثار او به شمار می رود که به زندگی پیامبران حضرت آدم تا حضرت محمد (ص) و فیلسوفان و حکمای یونان و ایران اختصاص دارد.

در حوزه سیاسی اجتماعی نیز کتاب «محبوب القلوب» را نوشته و همچنین مشاغل و اصناف و مناصب و شرح وظایف و حدود شرعی و فقهی و وظایف حکومتی عصر تیموری را به رشته تحریر درآورده که برای پژوهش در دوران تیموری منبعی ارزشمند به شمار می‌آید.

- با توجه به شرایط آن دوران، امیرعلی شیرنوایی تابع چه مذهبی بوده است؟

شاید بتوان گفت که او پاسخ به این سوال را در کتاب «نظم الجواهر» داده است. او در این اثر ۲۸۸ حدیث از حضرت علی (ع) را در قالب رباعی سروده و در اثبات شیعه بودن خود، به حضرت امیر (ع) تقدیم کرده است. او همچنین ۴۰ حدیث از پیامبر (ص) نیز به صورت رباعی سروده است.

- افراد تاثیرگذار در زندگی امیرعلی شیرنوایی چه شخصیت هایی بودند؟

در وهله نخست، «سید حسین اردشیر» صوفی نامدار آن دوران در تشکیل شخصیت علمی و ادبی شیرنوایی، موثر بوده و پدر معنوی وی به شمار می‌رود.

سلطان حسین بایقرا دومین فرد تاثیرگذار زندگی وی است که از کودکی باهم دوست بوده و در دربار درس خوانده بودند. گرچه امیرعلیشیر نوایی در ۳۰ سال اول زندگی خود مشقت‌های زیادی متحمل شده اما بعد از روی کار آمدن سلطان حسین بایقرا، زندگی او نیز متحول می‌شود.

سومین فرد موثر در زندگی او، عبدالرحمن جامی شاعر بنام آن عصر است. نوایی همچنین در کتابی از فردی به نام «پهلوان محمد» کشتی گیر نام برده که در زندگی او تاثیرگذار بوده است.

- پس از عصر تیموری چه بر سر امیرعلی شیرنوایی و آثار او آمد؟

بعد از سقوط تیموری در سال ۹۱۷ شاه اسماعیل هرات را فتح کرده و نسخ بسیاری از آثار او را به تبریز منتقل و بخشی در هرات باقی ماند؛ اما با فتح تبریز توسط عثمانی‌ها اغلب نسخ خطی غارت و به استانبول منتقل شده و امروزه نیز همانجا نگهداری می‌شوند.

با اینحال آثار خطی امیر علی شیرنوایی در ایران هم کم نیست به طوریکه در همین کتابخانه مرکزی تبریز نیز ۲۰ اثر نفیس او نگهداری می‌شود که ۱۱ نسخه از آثار وی خطی است.

جمهوری اسلامی؛ عصر شکوفایی ادبیات اقوام/ «علی شیر نوایی» منادی وحدت ترکی و فارسی است

- و بقیه آثار او در کجا نگهداری می‌شود؟

بر اساس تحقیقاتی که انجام داده‌ام، عمده آثار وی در موزه توپ قاپی استانبول بوده اما نسخه‌های نفیس دیگری در مصر، ازبکستان، روسیه، انگلیس و برخی از کتابخانه‌های معتبر جهان موجود است.

- عمده اهمیت علمی و جایگاه ادبی امیر علی شیر نوایی در تاریخ ایران چیست؟

امیرعلی شیر نوایی در آثار خود روحیه ایران گرایی دارد و تمام اقوام را داخل تاریخ ایران می‌بیند. لذا می‌توان او را منادی وحدت ترکی و فارسی دانست.

گرچه تاثیرات او را نمی‌توان به یک حوزه خلاصه کرد اما شاید مهم‌ترین تاثیر وی، ابداع زبان مرجع برای نگارش به ترکی با الفبای عربی و لهجه ترکی جیغاتای است که از قرن نهم تیموری تا عصر صفوی و قاجاریان و همزمان در دولت عصمانی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

آثار و مکاتبات به جای مانده از منشی نادرشاه افشار و مکاتبات «نشاط اصفهانی» اولین وزیر خارجه ایران عصر فتحعلی شاه تا اذعان «یحیی کمال» عثمانی به رواج این خط و زبان حکایت از تاثیر او در این حوزه دارد.

- چگونه این رسم الخط و زبان معیار از بین رفت؟

ترکی غرب شامل آذربایجان و قلمرو عثمانی تحت‌تاثیر زبان‌های عربی، فارسی و روسی بوده اما ترکی شرق از خراسان تا مرز سین کیانگ چین کمتر دچار تغییر و تحول شده بود.

در قرن ۱۹ و ۲۰ چندین حادثه تاریخی باعث می‌شود که این رسم الخط و زبان معیار از بین برود. جدایی هرات از ایران در زمان ناصرالدین شاه و معاهده گلستان و ترکمنچای و جدایی بخشی از ایران و تسلط روسیه به قفقاز جنوبی در دوران فتحعلی شاه است. وقوع جنگ جهانی اول و سقوط امپراطوری عثمانی نیز منجر به روی کار آمدن آتاتورک و تغییر رسم الخط از الفبای عربی به لاتین شده و بدین ترتیب اتصال نسل‌های بعدی به آثار فرهنگی و تمدنی گذشته قطع می‌شود.

همزمان با این تحولات، سلسله قاجار نیز در ایران سقوط کرده و با روی کار آمدن پهلوی، دشمنی با اقوام ایرانی آغاز می‌شود.

- با این اوصاف، وضعیت در دوره جمهوری اسلامی چگونه است؟

هرچقدر هم از برخی سیاست‌ها انتقاد داشته باشیم، باید اذعان داشت که انصافاً جمهوری اسلامی عصر شکوفایی ادبیات اقوام ایرانی به ویژه ترکی آذربایجانی است؛ چرا که در این دوره سیاست‌های کلان، ماهیت اسلامی دارد نه قومیتی.

- جایگاه علی شیر نوایی را در حوزه شعر و ادبیات چگونه ارزیابی می کنید؟

سوال خوبی است. باید در یک سطر اینگونه گفت که جایگاه امیر علی شیر نوایی در ادبیات ترکی مانند حافظ و سعدی و نظامی در شعر فارسی است با این تفاوت که شعرای فارسی هرکدام در یک حوزه نامدار هستند ولی علی شیر نوایی در تمام حوزه‌های شعر ترکی شاهکار است به حدی که از قرن ۹ به بعد تمام ادبیات ترکی و حتی بخشی از ادبیات فارسی تحت تاثیر او قرار دارد.

تحقیقات من نشان می‌دهد قله‌های ادبیات ترکی و فارسی تحت تاثیر آثار نوایی است به طوری که دلیل اصلی ایجاد سبک هندی در شعر فارسی نیز آثار علی شیر نوایی بوده به طوریکه صائب تبریزی به عنوان یک شاعر ترک زبان، تحت تاثیر آثار نوایی قرار گرفته و با بازگردان سبک دیوان نوایی به فارسی، سبک هندی را بنیان نهاده است.

صائب تبریزی در یکی از سروده‌های خود، علاقه و تاثیر نوایی در آثار خود را اینگونه سروده است:

کاش آن ترک ستمکار به قرآن می‌داشت

اعتقادی که به دیوان نوایی دارد

تاثیرات نوایی تا صده‌های اخیر نیز تداوم داشته به طوری که فضولی، دیگر شاعر بزرگ ادبیات ترکی نیز بیشترین تاثیر را از علی شیر نوایی گرفته است.

جمهوری اسلامی؛ عصر شکوفایی ادبیات اقوام/ «علی شیر نوایی» منادی وحدت ترکی و فارسی است

- در ادامه راه چه برنامه‌ای برای آثار دیگر امیر علی شیر نوایی دارید؟

خمسه نوایی که نظیره‌ای است بر خمسه نظامی آماده چاپ است.

امیرعلی شیر نوایی به میراث و هویت فرهنگی مشترک ایران با کشورهای ترک زبان منطقه تبدیل شده لذا تلاش می‌کنم جایگاه این شاعر، ادیب و دانشمند ارزشمند ایرانی را که در داخل کشور ناشناخته مانده احیا کنم.

برچسب‌ها

نظرات

  • نظرات منتشر شده: 3
  • نظرات در صف انتشار: 0
  • نظرات غیرقابل انتشار: 0
  • آتیلا IR ۰۸:۵۰ - ۱۴۰۳/۰۲/۱۲
    وحدت در سايه احترام متقابل واحقاق حقوق اقوام ممکن است
  • بهنام IR ۰۹:۰۶ - ۱۴۰۳/۰۲/۱۲
    دست مریزاد استاد بزرگوار آقای رزمی شما از افتخارات ایران عزیز و دنیای ترک خواهید بود چرا که آثار شما بر تعمیق وحدت و دوستی ملتها و علی الخصوص دو ملت بزرگ ترک و فارس استوار است. در دنیای امروزی که تفرقه بین ملتها بازیچه دست عده ای سیاستمدار ریاکار و عده‌ای نادان متعصب قرار گرفته آثار شما بسیار در دوستی ملتها مفید و موثری خواهد بود. روز معلم و استاد بر تمامی عزیزان مبارک
  • اکبر FR ۱۰:۳۹ - ۱۴۰۳/۰۲/۱۳
    عجب نابغه‌ای بوده. دریغ که رسانه و سیستم آموزش پرورش و سیاست ملی اجازه معرفیت و یافتن جایگاه واقعی را به او نداده. احتمالا به دلیل اینکه اکثر آثارش ترکی بوده. درسته محل زندگی اش داخل ایران کنونی نیست، ولی این، شامل نظامی و مولانا نیز هست. و بایستی ارج بیشتری در کشور بهش داده می شد. تشکر از محقق محترم آقای رزمی

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.

برگزیده

پربازدیدترین

تازه‌ها