سرویس مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): بررسی و نقد کتاب «دانش در مصاف» با سخنرانی حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، پژوهشگر تاریخ شفاهی، خسرو قبادی، استاد دانشگاه و سید حمیدرضا رئوف، مولف و پژوهشگر کتاب و برخی مسئولان جهاد دانشگاهی دوشنبه ۲۳ مهرماه در سالن سعید کاظمی آشتیانی جهاد دانشگاه تهران برگزار شد.

حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، پژوهشگر تاریخ شفاهی دفاع مقدس گفت: آنچه که از حوادث و وقایع در ذهن مخاطب در اثر ارتباط با یک پدیده ثبت می‌شود، به آن خاطره می‌گوییم. جزئیات پدیده‌ها در ذهن ما از آن زاویه‌ای که می‌بینم ثبت می‌شود و یک ارتباط درونی شکل می‌گیرد. ترس واقعه نیست، یک رابطه احساسی با پدیده است. از آن طرف باور و ایمان یک رابطه در من با یک پدیده ایجاد می‌کند.

او افزود: در تاریخ شفاهی ارتباط پدیده با انسان که خیلی مهم است انعکاس پیدا می‌کند. در تاریخ شفاهی فرد به ما می‌گوید که با چه انگیزه‌ای در جنگ شرکت کرده است. اما در یک عکس مشخص نیست که افراد با چه هدفی در یک راهپیمایی شرکت کردند.

این پژوهشگر تاریخ شفاهی بیان کرد: زحمتی که سید حمید رئوف در کتاب «دانش در مصاف» کشیده گام اول برای ثبت تاریخ شفاهی فعالیت‌های جهاد دانشگاهی در دفاع مقدس است. حداقل از نگاه من عده زیادی را که به موضوع تاریخ شفاهی جنگ علاقه‌مندند با فعالیت جهاد دانشگاهی در جنگ آشنا کرده است. اما در گردآوری اطلاعات کار پژوهشی است که در پی گزارش فعالیت یک نهاد است و پژوهشگر به دنبال خاطرات افراد در دفاع مقدس نبوده است. از این رو افراد بیشتر گزارش کار ارائه کردند نا خاطرات.

حجت‌الاسلام فخرزاده گفت: به نظرم کتاب «دانش در مصاف» تاریخ شفاهی نیست بلکه ماده خام برای پروژه تاریخ شفاهی است. همان‌طور که اشاره شد این کتاب گام اول است و داده‌هایی فراهم شده برای اینکه بتوانیم هر دانشگاه یا حتی هر فرد خاطراتش را به صورت جداگانه از حضور در دفاع مقدس در مجموعه جهاد دانشگاهی ارائه کند. چون به نظرم در این کتاب اطلاعات زیادی به صورت فشرده ثبت شده که از این مجموعه ۴۰ یا ۵۰ کتاب تاریخ شفاهی دربیاید.

او ادامه داد: یادم است که روزی خواستم خاطرات محسن رضایی را بگیرم. او گفت: ما آن موقع مرکز تحقیقات جنگ داریم که همه جزئیات عملیات‌ها را ضبط کردند. شما چه کاری می‌خواهید بکنید؟! من به او جواب دادم: تجربیات نظامی که می‌فرمایید ضبط شده، فکر می‌کنید در جنگ‌های آینده به دردتان می‌خورد؟ پس چه چیزی از این جنگ برای آینده مفید است؟ اندیشه‌ای که در آن جاری بود، مهم است. در اوایل انقلاب کار کردن دشوار بود و به راحتی نمی‌شد تجهیزاتی را گرفت. چطور بچه‌ها توانستند این همه کار را به سرانجام برسانند. اینها داستان‌هایی در پشت خود دارد که بخش مهمی از روایت فرهنگی جامعه است.

این مولف دفاع مقدس عنوان کرد: از این لحاظ احساس می‌کنم که تحقیق درباره فعالیت تاریخ شفاهی باید انجام می‌شد که شیوه گزارشی داشت و محقق آن هم نتوانسته آن را به تاریخ شفاهی تبدیل کند. بنابراین نیاز است که مصاحبه مجدد صورت بگیرد و با نگاه خاطره سراغ مسئله رفت. آن موقع خاطرات تدوین می‌شد و در کتاب جای می‌گرفت.

عنوان کتاب مناسب نیست

خسرو قبادی، استاد دانشگاه گفت: نخستین نکته عنوان کتاب است، «دانش در مصاف» چندان مناسب کتاب نیست. تصورم بر این است که دوستان می‌خواستند بگویند یک دفاع دانش‌بنیان در جهاد صورت گرفته و دانش را هم در دفاع بیاورند، برای همین چنین عنوانی را انتخاب کردند. به نظرم می‌توان عنوان‌های بهتری برای کتاب در نظر گرفت.

او افزود: زیر عنوان‌های مطالب کتاب، واحدهای مختلف جهاد است، به طوری که وقتی کتاب را باز می‌کنید پس از عنوان تاریخ شفاهی جهاد دانشگاهی در دفاع مقدس، سازمان جهاد دانشگاهی تهران درج شده که در ذیل آن چهار مصاحبه قرار داده شده است. مصاحبه‌هایی که پراکنده است، در حالی که خروجی چهار مصاحبه باید نشان دهد نقش جهاد دانشگاه تهران در دفاع مقدس چه بوده است. ضمن اینکه باید تاریخ شفاهی کل جهاد مطرح می‌شد که البته کار بسیار دشواری است.

این استاد دانشگاه بیان کرد: در بیان تاریخ شفاهی جهاد دانشگاهی در تهران چهار استاد صحبت کردند که هیچ اتصالی میان چهار مصاحبه وجود ندارد. به عبارتی این روایت‌ها نخ تسبیح ندارد. به نظر می‌رسد در این تیترها آن‌قدر به دنبال آن بوده که مخاطب عام پیدا کند، محتوا تحت شعاع قرار گرفته است.

خسرو قبادی گفت: روایت‌های کتاب جامع نیست، به این معنا که بعضی از واحدهای جهاد دانشگاهی اصلاً در کتاب دیده نشده است. به این دلیل که در زمان پژوهش و مصاحبه کتاب، به واحدها اعلام کردند که یک نفر را معرفی کنند تا درباره جهاد دانشگاهی هر دانشگاه صحبت کند، بعضی از دانشگاه‌ها کسی را معرفی نکردند و الان که کتاب چاپ شده، بعضی واحدها در آن نیست.

او ادامه داد: در بیان تاریخ شفاهی بعضی از واحدها، مصاحبه‌های انجام شده کافی نیست و کل مطالب بیان نشده است. یکی از دلایل این موضوع زمان انجام پروژه بود که در زمان کرونا انجام شد و برخی افراد در دسترس نبودند. دلایلی از این نوع باعث شد که در کتاب روایت کاملی از فعالیت جهاد دانشگاهی در دفاع مقدس در کتاب جای نگیرد.

طرحی برای حضور جهاد در دفاع مقدس

سیدحمیدرضا رئوف، مولف کتاب «دانش در مصاف» گفت: از اوایل دهه ۹۰ در محافل تاریخ شفاهی کشور مسئله‌ای در رابطه با کارنامه عملکرد سازمان‌ها در دوران دفاع مقدس به صورت جدی مطرح شد. ذیل این عنوان کلان بود که دریافتیم جهاددانشگاهی تاکنون در این زمینه به فعالیت‌های خود در دوران دفاع مقدس نپرداخته است.

وی افزود: از این رو طرح پژوهشی نقش جهاددانشگاهی در دوران دفاع مقدس در دستور کار قرار گرفت. کتاب «دانش در مصاف» بخشی از خروجی این طرح پژوهشی است. در این کتاب، راوی موضوع را روایت کرده و با توجه به مصاحبه‌های انجام شده تیتربندی و مستندسازی شده است. در نهایت این طرح پژوهشی به کتاب تبدیل شده و پژوهشگران می‌توانند از داده‌های آن بهره بگیرند. البته داده‌های تاریخ شفاهی و اقوال باید مستند شود و در پژوهش‌های بعدی مورد استفاده قرار گیرند.