به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در این نشست که با حضور غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی و نصرالله امامی پژوهشگر و حافظ پژوه در اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد، به تحلیل عمیق ابعاد فکری و فرهنگی آثار حافظ و تأثیرات او بر ادبیات دوران خود پرداخته شد.

مسعود میرزایی رئیس اندیشگاه فرهنگی سازمان و دبیر نشست، توضیحاتی درباره نقش دکتر منوچهر مرتضوی در بسط فرهنگ ادبی و همچنین اهمیت حافظ‌پژوهی و آثار ایشان ارائه کرد و گفت: تربیت دانشجویان پژوهشگر و انتشار مداوم مجله پژوهشی دانشکده ادبیات تبریز، از جمله فعالیت‌های فرهنگی ماندگار دکتر مرتضوی است. او با تألیفات و ترجمه‌های خود، به ویژه کتاب «مکتب حافظ»، نه تنها به شناخت عمیق‌تری از شعر حافظ کمک کرده، بلکه دریچه‌ای نوین به روی دوستداران و پژوهشگران این حوزه گشوده است. این کتاب که هنوز به عنوان مرجع اصلی در شناخت حافظ مورد استناد قرار می‌گیرد، نشان‌دهنده تسلط و دقت نظر ایشان در تحلیل شعر و فلسفه حافظ است.

‌حافظ شناسی در دوران معاصر به دو بخش تقسیم می‌شود

حداد عادل، رئیس فرهنگستان و ادبیات فارسی سپس به سیر تحول حافظ‌شناسی در دوران معاصر پرداخت و آن را به دو دوره‌ی قبل و بعد از انقلاب اسلامی تقسیم کرد. وی گفت: من به عنوان کسی که بیش از هفتاد سال حافظ خوانده‌ام، معتقدم که حافظ‌شناسی در دوران معاصر را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. قبل از انقلاب اسلامی، کارهای سودمندی در زمینه تصحیح دیوان حافظ به شیوه انتقادی و دانشگاهی انجام شد. آثار مرحوم قزوینی و دکتر قاسم غنی به عنوان دو کار علمی و معتبر در این زمینه باقی مانده است. به‌ویژه قزوینی، با دقت بی‌نظیرش در تصحیح دیوان، شخصیت برجسته‌ای در این حوزه محسوب می‌شود.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ادامه داد: در آن دوران، فضای فکری تحت تأثیر مکاتب سرمایه‌داری و مارکسیسم قرار داشت و بیشتر کتاب‌ها و مقالات درباره حافظ، تحت تأثیر این فضاسازی بودند. به عنوان مثال، کتاب «حافظ تشریح» که توسط عبدالحسین هژیر، نخست‌وزیر وقت، در سال ۱۳۰۸ نوشته شده، نمادی از این تأثیرات است. این اثر، مخالفت‌های روشنفکری با دین و معنویت را به خوبی نشان می‌دهد.

مطهری در مقابل تفسیرهای مادی از حافظ ایستاد

حداد عادل به نقش شهید مطهری در دفاع از جنبه‌های معنوی حافظ در دهه پنجاه اشاره کرد و گفت: شهید مطهری با شجاعت به تبیین تفکرات حافظ پرداخت و مقالاتی را در این زمینه منتشر کرد. او در مقابل تفسیرهای مادی از حافظ، به ویژه تفسیرهای احمد شاملو، که در آن حافظ را منکر قیامت معرفی می‌کرد، ایستادگی کرد.

وی همچنین به گسترش حافظ‌شناسی بعد از انقلاب اسلامی اشاره کرد و افزود: پس از انقلاب، تصحیح‌های جدیدی از دیوان حافظ به چاپ رسید و اصطلاح «حافظ‌پژوهی» به طور جدی مطرح شد. اوج این جریان در کنگره بزرگداشت حافظ بود که حدوداً در سال ۱۳۶۷ برگزار شد و با استقبال گسترده‌ای از سوی علاقمندان به ادبیات مواجه گردید.

«مکتب حافظ» دست کمی از کتاب‌های تراز اول جهان ندارد

غلامعلی حداد عادل، در ادامه سخنرانی خود به بررسی شخصیت علمی و ادبی دکتر منوچهر مرتضوی پرداخت و گفت: وقتی صحبت از بزرگان ادب معاصر می‌شود، چند نام در ذهن ما خطور می‌کند که این‌ها عمدتاً بنیانگذاران دانشکده ادبیات دانشگاه تهران هستند. افرادی که آمدند ادبیات را نظم آموزشی دانشگاهی دادند، زیرا تا چند صد سال پیش، کسی ادبیات را به شیوه امروزی درس نمی‌داد. در واقع، این بزرگانی که نام بردم، ستون‌های اصلی دانشکده ادبیات بودند که در سال ۱۳۱۳ با تأسیس دانشگاه تهران، پایه‌گذاری کردند.

وی در ادامه به نسل دوم بزرگان ادب اشاره کرد و افزود: نسل بعدی که شامل افرادی چون صفا، معین و خانلری بودند، تحت آموزش این بزرگان تربیت شدند و دوران درخشان دانشکده ادبیات، زمانی بود که این دو نسل در کنار هم فعالیت می‌کردند. منوچهر مرتضوی، از شمار استادان درجه اول نسل دومی است که به دست نسل اول تربیت شده و از نظر عمق دانش و درک ادبی، هیچ کم‌تر از آن بزرگان نیست. اگر مرتضوی در تهران بود، شهرتی کمتر از خانلری یا معین پیدا نمی‌کرد، اما به دلیل دوری از مرکز، کمتر شناخته شده است.

حداد عادل به اهمیت دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز در پرورش ادبیات‌پژوهان اشاره کرد و گفت: بعد از واقعه پیشه‌وری، دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز به یک نهاد نیرومند در ادبیات فارسی تبدیل شد و مرتضوی یکی از این بزرگان است که در آن زمان در تبریز فعالیت می‌کرد. آثار علمی او در زمینه حافظ‌پژوهی بسیار ارزشمند است و کسانی که با کتاب‌های عالمانه فرنگی آشنا هستند، به وضوح می‌بینند که کتاب «مکتب حافظ» او هیچ دست کمی از کتاب‌های تراز اول جهانی ندارد.

«مکتب حافظ» در ادبیات و هویت ملی تاثیر داشته است

حداد عادل در ادامه به ساختار کتاب «مکتب حافظ» پرداخت و گفت: فهرست کتاب نشان‌دهنده نظم فکری مولف است و در چاپ‌های مختلف این کتاب، مقدمه‌های مختلفی نوشته شده که به مرور حافظ‌پژوهی پیش و بعد از انقلاب می‌پردازد. استاد مرتضوی در چهار چاپ این کتاب، سه بار مقدمه نوشتند. چاپ اول در سال ۱۳۴۴ و چاپ سوم در سال ۱۳۷۰ بود، و در چاپ چهارم که چند سال قبل از فوت ایشان منتشر شد، مقدمه‌ای شصت صفحه‌ای اضافه کردند که به مرور حافظ‌پژوهی پرداخته و نشان‌دهنده‌ی عمق تفکر و دقت ایشان در این حوزه است.

وی افزود: این کتاب در سه باب مدون شده و هر باب مشتمل بر چندین فصل است. باب اول تحت عنوان مکتب حافظ، حاوی مقدمه‌ی مبسوطی در حدود صد صفحه درباره تصوف و عرفان است که خود می‌تواند به منزله یک کتاب جداگانه باشد. جالب است که چاپ چهارم این کتاب با شمارگان سه هزار و سیصد نسخه منتشر شده که خود نشانه‌ای از اقبال به این اثر و رونق حافظ‌خوانی است.

حداد عادل همچنین به نقش ادبیات در جامعه و تأثیرات آن بر هویت ملی اشاره کرد و گفت: ادبیات به عنوان آینه‌ای از فرهنگ و هویت یک ملت، نقشی اساسی در شکل‌گیری و حفظ این هویت دارد. در این میان، شخصیت‌های مانند دکتر مرتضوی به عنوان حافظان و مروجین این ادبیات، نقش بسزایی ایفا می‌کنند.

در پایان، حداد عادل با اشاره به نقدها و بررسی‌های دیگران درباره کتاب «مکتب حافظ» گفت: این کتاب نه تنها در داخل کشور، بلکه در خارج از کشور نیز مورد توجه قرار گرفته و نقدهای مثبت و سازنده‌ای درباره آن نوشته شده است. این نشان‌دهنده‌ی تأثیر عمیق دکتر مرتضوی در حوزه حافظ‌پژوهی است.

‌شعر حافظ آیینه شناحت فرهنگ ایرانی است

نصرالله امامی نیز در ادامه نشست، به بررسی مبسوطی از جایگاه این اثر در ادبیات فارسی پرداخت و با تجلیل از مرتضوی به عنوان یکی از پیشگامان حافظ‌شناسی، به اهمیت کتاب «مکتب حافظ» در معرفی جنبه‌های مختلف فکری و ادبی حافظ اشاره کرد و گفت: کتاب «مکتب حافظ» به عنوان یک اثر منحصر به فرد در ادبیات فارسی، نه تنها ابعاد مختلف شعر حافظ را مورد بررسی قرار داده، بلکه به نوعی تحولی در زمینه حافظ‌شناسی به وجود آورده است.

امامی با اشاره به سال‌ها تحقیق و مطالعه استاد مرتضوی در این حوزه، اظهار داشت: این کتاب به ما نشان می‌دهد که چگونه شعر حافظ می‌تواند به عنوان یک آیینه برای شناخت جامعه و فرهنگ ایران در زمانه خود عمل کند.

امامی ادامه داد: استاد مرتضوی با نگاهی عمیق و علمی به سراغ شعر حافظ رفته و با تحلیل‌های جامع خود، ابعاد مختلف عرفان و تصوف را در آثار این شاعر بزرگ بازخوانی کرده است.

وی افزود: این کتاب، به‌ویژه به مسأله رندی و عشق در شعر حافظ پرداخته و ما را به تفکر عمیق‌تری درباره این شاعر بزرگ و آثارش وادار می‌کند.

این حافظ‌پژوه به شرح ویژگی‌های ساختاری و محتوایی این اثر پرداخت و گفت: یکی از نکات قابل توجه در کتاب «مکتب حافظ»، این است که استاد مرتضوی با تسلطی شگرف بر زبان و ادبیات فارسی، توانسته است به تمامی جوانب شعر حافظ بپردازد. او با تحلیل دقیق واژه‌ها و تصاویر شعری، به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از زیبایی‌های ادبی و معنایی شعر حافظ داشته باشیم. این کتاب، نه تنها مرجعیتی معتبر برای پژوهشگران و دانشجویان در این حوزه به شمار می‌آید، بلکه می‌تواند برای هر علاقه‌مندی به ادبیات فارسی نیز مفید و الهام‌بخش باشد.

عشق در شعر حافظ پدیده‌ای اجتماعی فرهنگی است

امامی در ادامه به نقش و تأثیر «مکتب حافظ» بر فهم فلسفه عشق و تصوف در ادبیات اشاره کرد و افزود: در این اثر، استاد مرتضوی با بررسی عمیق و مبسوط موضوعاتی چون عشق عابدانه و عشق عاشقانه، ما را با دنیای پیچیده و زیبای حافظ آشنا می‌کند. او در فصل‌های مختلف کتاب به تجزیه و تحلیل مفاهیم عمیق و غنی در شعر حافظ می‌پردازد و به ما یادآوری می‌کند که عشق در آثار حافظ نه تنها یک احساس شخصی، بلکه یک پدیده اجتماعی و فرهنگی است که ابعاد مختلفی را در بر می‌گیرد.

وی ادامه داد: این اثر در یک مقدمه و سه باب تنظیم شده و هر باب شامل بخش‌ها و فصولی است که به موضوعات مختلف در حوزه حافظ‌شناسی پرداخته است، به طور مثال، یکی از فصل‌های این کتاب به بررسی معانی مختلف عشق در شعر حافظ اختصاص یافته است. استاد مرتضوی با مهارت خاصی، چگونگی بازتاب فلسفه عشق در شعر حافظ را توضیح می‌دهد و نشان می‌دهد که این عشق چگونه در پیوند با تصوف و اندیشه‌های عرفانی شکل گرفته است. این ابعاد به ما این امکان را می‌دهد که با نگاهی نو به شعر حافظ بنگریم و دریابیم که او چگونه از طریق شعرش به بیان تجربه‌های انسانی و روحانی پرداخته است.

«مکتب حافظ» اثری جامع برای درک فرهنگ و ادبیات ایران است

این تحلیلگر ادبیات در ادامه به تفصیل بیشتری در مورد فصل‌های مختلف کتاب پرداخت و گفت: در فصل اول، مرتضوی به بررسی عشق عابدانه پرداخته و آن را به عنوان یک عشق الهی توصیف می‌کند که هدف آن نزدیکی به حقیقت وجود و شناخت خداوند است. در فصل‌های دوم و سوم به عشق عاشقانه و ابعاد انسانی آن می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه این عشق می‌تواند به درک بهتر از عشق الهی منتهی شود.

وی همچنین افزود: در فصل‌های چهارم و پنجم، استاد مرتضوی به تجزیه و تحلیل اشعار خاص حافظ می‌پردازد که در آن‌ها عشق به معشوق به‌عنوان یک سفر معنوی و تجربه‌ای عمیق تصویر شده است. مرتضوی در این اشعار، از عشق به عنوان نیرویی یاد می‌کند که انسان را به کمال می‌رساند و او را به حقیقت وجودش آگاه می‌سازد.

نصرالله امامی در پایان سخنان خود به این نکته اشاره کرد که کتاب «مکتب حافظ» به عنوان یک اثر جامع و مستند، نه تنها برای حافظ‌شناسان، بلکه برای هر کسی که به درک بهتر فرهنگ و ادبیات ایرانی علاقه‌مند است، ضروری است. این اثر با بررسی و تحلیل دقیق و مستند، همچون چراغی در مسیر پژوهشگران و دانشجویان خواهد بود. این کتاب با ایجاد پل ارتباطی میان ادبیات و فلسفه، به ما کمک می‌کند تا دریابیم چگونه شعر حافظ می‌تواند به تفسیر و تعمیق فهم ما از زندگی و عشق در جهان امروز کمک کند.