به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، مراسم رونمایی از چاپ سوم «علی‌نامه» به مناسبت میلاد امیرالمومنین علی (ع) شنبه، ۲۲ دی‌ماه ۱۴۰۳ در یکصد و هشتاد و یکمین نشست مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب برگزار شد. سجاد آیدنلو، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام‌نور ارومیه (با فیلم ضبط شده)، نیلوفر انصاری، پژوهشگر پسادکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، علی شاپوران، شاهنامه‌پژوه دانشگاه سنت اندروز بریتانیا (به صورت برخط)، و رضا بیات، استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی و مصحح کتاب «علی‌نامه»، سخنرانان این مراسم بودند.
علی‌نامه منظومه‌ای شیعی و بازمانده از سده پنجم هجری است که شاعری به نام یا تخلّص «ربیع» آن را در سال ۴۸۲ ه. سروده است. از سراینده آگاهی زیادی در دست نیست. وی در سال ۴۲۰ ه. زاده شده و این منظومه را احتمالاً در خراسان سروده و به علی‌بن طاهر عریضی، حاکم سبزوار تقدیم کرده است. منظومه حماسی علی‌نامه در دو دفتر فراهم آمده است. سراینده منظومه علی‌نامه ماجراهای تاریخ اسلام را به‌طور مختصر از خلافت ابوبکر آغاز کرده و با روایت خلافت امام علی (ع)، دو جنگ جمل و صفین را به‌تفصیل تمام در پانزده بخش با عنوان «مجلس» آورده است.
این اثر هم از نظر تاریخ شعر فارسی و حماسی و هم از نظر تاریخ شعر شیعی و حماسه‌های شیعی و تاریخی ارزش و اهمیت زیادی دارد و می‌تواند از جنبه‌های گوناگون مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد. معرفی و انتشار علی‌نامه پیشینه سُرایش منظومه‌های فارسی حماسی شیعی را چهار قرن به‌عقب برده است. سُراینده علی‌نامه منظومه‌اش را نخستین حماسه‌سرایی درباره جنگ‌های امام علی (ع) در زبان فارسی برشمرده است.
سراینده علی‌نامه در عین احترام نسبت به خلفای سه‌گانه، انتخاب آنان به‌عنوان خلیفه از پس رخداد سقیفه بنی‌ساعده را ناشی از اجتهادی در مقابل نص موجود در واقعه غدیر قلمداد کرده است. شاعر، بنابر مصلحت، در مباحث اختلافی میان شیعه و اهل‌سنت درباره خلافت به‌تفصیل وارد نشده و فقط از آن با عنوان «کِینِ کُهَن» یاد کرده است.
بستر سرایش علی‌نامه وجود تمایلات شیعی در قرن پنجم قمری و تأثیر آن در گسترش آیین مناقب‌خوانی دانسته شده است. علی‌نامه را از آثار مربوط به آیین مناقب‌خوانی در برابر فضائل‌خوانیِ اهل‌سنت برای خلفای سه‌گانه تلقی کرده‌اند. مقابله با شاهنامه‌خوانی مهم‌ترین انگیزه سرایش این منظومه از سوی شاعر عنوان شده است. همچنین مهم‌ترین منبع علی‌نامه روایات تاریخی ابومخنف دانسته شده است.
نسخه منحصربه‌فرد علی‌نامه در کتابخانه موزه قونیه در ترکیه نگهداری می‌شود. تاریخ دقیق نگارش نسخه خطی علی‌نامه مشخص نیست و فقط نام کاتب (محمد بن مسعود المقدم التستری) و روز نگارش آن (پنجشنبه، هفتم رمضان) مشخص است.
برخی محققان با تکیه بر تحلیل‌های نسخه‌شناسانه تاریخ نگارش این نسخه را بین ۶۸۰ تا ۷۵۰ ق تخمین زده‌اند. از نظر شفیعی کدکنی، با وجود دشمنی‌هایی که تا دوره تیموریان با مناقب‌خوانی وجود داشته، وجود نسخه‌ای منحصربه‌فرد از این منظومه شیعی طبیعی و حتی دور از انتظار است.
به گفته مصحح علی‌نامه، نسخه این منظومه نخستین‌بار در مجموعه «زبان و ادبیات ترک» معرفی شده بود. در سال ۱۳۳۴ ش، ترجمه کوتاهی از این معرفی در مجله دانشکده ادبیات تبریز به‌چاپ رسید. گفته شده که این معرفی به‌دست فراموشی سپرده شد، تا اینکه در سال ۱۳۷۹ ش مقاله‌ای جامع از محمدرضا شفیعی کدکنی توجه بسیاری را به جایگاه برجسته این منظومه جلب کرد. این مقاله همچنین مورد تمجید سید علی سیستانی قرار گرفت.
پس از روشن‌شدن اهمیت و جایگاه منظومه علی‌نامه، عموم محققان بر لزوم چاپ نسخه‌برگردان آن تأکید کردند. در سال ۱۳۸۷ ش، چاپ نسخه‌برگردان (فاکسیمیله) «علی‌نامه» از سوی مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب با همکاری کتابخانه مجلس، کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران و مؤسسه مطالعات اسماعیلیه منتشر شد. این چاپ با استقبال صاحب‌نظران همراه شد و چاپ حروفی مصحَح علی‌نامه نیز، در سال ۱۳۸۹ ش، به‌همت مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب به‌چاپ رسید.
در ابتدای این نشست اکبر ایرانی، مدیرعامل مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب، توضیحاتی در خصوص علی‌نامه ارائه کرد و پس از آن الوند بهاری، مدیر نشست به ارائه توضیحاتی در خصوص روند شناسایی نسخه خطی علی‌نامه در ترکیه و معرفی آن به جامعۀ علمی و پژوهش‌های صورت گرفته درباره آن پرداخت.
سپس علی شاپوران درباره ابیات الحاقی شاهنامه و در مقایسه شاهنامه و علی‌نامه نکاتی بیان کرد و در نقد کلان‌روایت‌های ایران‌دوستان و ایران‌ستیزان در موضوعات مورد بحثش، ابهامات در خصوص وضعیت فرهنگی و مذهبی عصر فردوسی و پس از آن و تأثیر آن در ایجاد ابیات الحاقی، و ابهامات در خصوص مذهب فردوسی سخن گفت.
در ادامه نیلوفر انصاری درباره شخصیت امام علی (ع) در دو منظومه علی‌نامه و خاوران‌نامه سخن گفت. وی به ذکر برخی روایات از امام علی و درباره ایشان و ابیاتی از علی‌نامه که آنها را انعکاس داده پرداخت.
در ادامه فیلم سخنان سجاد آیدنلو پخش شد. آیدنلو نیز ضمن مروری بر روند شناسایی منظومه علی‌نامه و فعالیت‌های پژوهشی صورت گرفته بر این اثر، از جمله مقالات و ویژه‌نامه منتشرشده در میراث مکتوب، بر این نکته تأکید کرد که بهترین و مؤثرترین کارها را درباره علی‌نامه میراث مکتوب انجام داده است. وی همچنین توجه پژوهشگران را به دو موضوع پژوهشی جلب کرد؛ یکی مقایسه علی‌نامه و شاهنامه از نظر نقد محتوای شاهنامه از موضع دینی و مذهبی، و دیگری میزان تطبیق گزارش‌های منظومه‌های دینی همچون علی‌نامه با اخبار و منابع تاریخی دعوت کرد.
سخنرانی بعدی نشست رضا بیات، مصحح علی‌نامه بود که ضمن اشاره تبدیل شدن تصحیح و چاپ علی‌نامه به نقطه آغاز پژوهش‌هایش در حوزه ادبیات دینی، گزارشی از فعالیت‌های خود ارائه کرد. او همچنین با اشاره به تمرکزش بر این حوزه پژوهشی، به تبیین جایگاه ادبیات شیعی در تاریخ ایران و توضیح روند علی‌دوستی در شعر فارسی پرداخت.
او بر این نکته تأکید کرد که مدح امام علی در شعر فارسی و حتی در نزد شاعران سنی مذهب نیز امری آشکار است. بیات همچنین به طرح مباحثی در خصوص روند حرکت شیعه در ایران در قرون بعد از سرایش علی‌نامه نیز پرداخت و نتیجه گرفت که تشیع یک پدیده ریشه‌دار تاریخی در ایران بوده است.
دومین چاپ نسخه حروفی «علی‌نامه» با تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی به همت مؤسسه پژوهشی میراث مکتوب در سال ۱۳۹۲ به چاپ رسید و اکنون سومین چاپ آن در ۵۷۹ صفحه و با قیمت ۵۵۰ هزار تومان در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.
نظر شما