سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) _ زینب زین‌الدینی، کارشناس‌ارشد مدیریت فرهنگی و پژوهشگر حوزه فرهنگ و صنایع فرهنگی: کتابخانه‌های عمومی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان فرهنگی هر جامعه، نقش کلیدی در ارتقای سطح آگاهی، تحصیلات و توسعه فرهنگی ایفا می‌کنند. این نهادها علاوه بر فراهم آوردن دسترسی آسان به منابع اطلاعاتی و کتاب‌ها، به عنوان مکانی برای آموزش، پژوهش و گفت‌وگو در زمینه‌های مختلف اجتماعی، علمی و فرهنگی عمل می‌کنند. وظایف کتابخانه‌های عمومی در جامعه تنها محدود به امانت‌دهی کتاب و منابع اطلاعاتی نیست، بلکه آنها به‌عنوان مراکز فرهنگی و آموزشی می‌توانند در ارتقای سواد اطلاعاتی، ترویج مطالعه، حمایت از پژوهش‌های علمی و تقویت همبستگی اجتماعی مؤثر باشند. همچنین، کتابخانه‌های عمومی با ارائه برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی متنوع، بستری برای تعامل اجتماعی، افزایش مشارکت‌های مردمی و رشد فردی و جمعی در جامعه فراهم می‌آورند.
کتابخانه‌های عمومی در ایران به‌عنوان مراکزی حیاتی برای ترویج فرهنگ مطالعه و ارتقای آگاهی عمومی شناخته می‌شوند. با این حال، ساختار مدیریتی سنتی این نهادها و وابستگی شدید آنها به منابع و دستورالعمل‌های دولتی، در بسیاری از موارد موجب محدودیت‌هایی در ارائه خدمات و ایجاد نوآوری‌های لازم در این مراکز شده است. این وضعیت به‌ویژه زمانی که نیاز به تغییرات سریع و انعطاف‌پذیری بیشتر در پاسخ به تحولات اجتماعی و فرهنگی احساس می‌شود، به مانعی برای رشد و تحول کتابخانه‌ها تبدیل می‌شود. در این شرایط، تغییر رویکرد کتابخانه‌ها از یک نهاد دولتی محدود به یک پایگاه مردمی با مشارکت فعال افراد و گروه‌های مختلف، می‌تواند نه‌تنها عملکرد این مراکز را بهبود بخشد، بلکه زمینه‌ساز نوآوری و پویایی بیشتر در ارائه خدمات کتابخانه‌ای شود.
مدیریت سنتی کتابخانه‌های عمومی، بر مبنای ساختارهای متمرکز دولتی است که در گذشته توانسته است خدمات پایه‌ای را به جامعه ارائه دهد؛ اما با تغییرات گسترده در نیازهای مخاطبان، پیشرفت فناوری‌های اطلاعاتی و تحولات فرهنگی در حوزه کتاب، این مدل مدیریتی به چالشی اساسی برای توسعه کتابخانه‌ها تبدیل شده است. یکی از چالش‌های بزرگ پیش‌روی کتابخانه‌های عمومی، وابستگی آنها به منابع مالی دولتی است. در شرایط اقتصادی فعلی، این وابستگی نه‌تنها موجب محدودیت در تأمین منابع مالی پایدار برای به‌روزرسانی تجهیزات و توسعه خدمات می‌شود، بلکه موجب می‌شود کتابخانه‌ها نتوانند به‌طور مستقل به نیازهای فرهنگی و آموزشی جامعه پاسخ دهند. ساختار مدیریتی متمرکز و وابسته به نهادهای دولتی همچنین باعث کاهش انعطاف‌پذیری در پاسخگویی به نیازهای محلی می‌شود. کتابخانه‌ها در مناطق مختلف کشور با نیازهای متفاوتی مواجه هستند، اما سیاست‌گذاری‌های یکسان مانع از تطبیق خدمات آنها با نیازهای خاص هر منطقه می‌شود. همچنین، تصمیمات متمرکز در بسیاری از مواقع فضای نوآوری را کاهش داده و امکان اجرای طرح‌های جدید و مبتکرانه را محدود می‌کند.
به‌طور کلی می‌توان گفت که مدیریت سنتی کتابخانه‌های عمومی با چالش‌های متعددی از جمله وابستگی شدید به بودجه‌های دولتی، تمرکزگرایی در سیاست‌گذاری، ضعف در مشارکت مردمی، کمبود نیروی انسانی متخصص، عقب‌ماندگی در بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، کاهش مراجعه‌کنندگان و فرسودگی زیرساخت‌ها مواجه است. برای حل این چالش‌ها، لازم است رویکردهای نوین مدیریتی مبتنی بر مشارکت مردمی، استفاده از فناوری‌های نو، توسعه سیاست‌های ترویجی و بهبود زیرساخت‌های فیزیکی مورد توجه قرار گیرد. تحول در کتابخانه‌های عمومی تنها از طریق تغییر نگاه از یک نهاد دولتی بسته به یک مرکز فرهنگی پویا و مردمی امکان‌پذیر خواهد بود.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، بر اساس آخرین آمار تا پایان بهمن‌ماه ۱۴۰۳، ۳۶۸۵ باب کتابخانه عمومی شامل ۲۸۱۵ باب کتابخانه نهادی، ۸۳۳ باب کتابخانه مشارکتی، ۳۷ باب کتابخانه مستقل و ۱۷۶ باب سالن مطالعه در سطح کشور به ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌پردازد. با این حال، مشکل اصلی کشور در حوزه کتابخانه‌ها در زمینه تجهیز کتابخانه‌ها به منابع جدید، تکنولوژی‌های مدرن و مدیریت مالی مناسب است. بسیاری از کتابخانه‌ها با کمبود بودجه مواجه‌اند که این امر مانع از خرید کتب جدید، تأمین تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مناسب و بهبود خدمات بهروز کتابخانه‌ها می‌شود.
مدیریت کتابخانه‌های عمومی در بسیاری از کشورها به سمت تغییرات قابل‌توجهی حرکت کرده است و کتابخانه‌هایی که با مشارکت مردم و نهادهای غیردولتی اداره می‌شوند، توانسته‌اند خدمات خود را گسترش دهند و به نیازهای متنوع جامعه پاسخ دهند. این تغییر رویکرد از دو جنبه اهمیت دارد: اولاً، کتابخانه‌هایی که با مشارکت جوامع محلی اداره می‌شوند، بهتر می‌توانند برنامه‌های متناسب با نیاز مخاطبان ارائه دهند و ثانیاً، جلب حمایت‌های مردمی و همکاری با نهادهای فرهنگی، امکان توسعه خدمات کتابخانه‌ای را حتی در شرایط محدودیت‌های مالی فراهم می‌آورد.
در سطح بین‌المللی، تجربه برخی کشورها نشان‌دهنده اثرات مثبت مشارکت مردمی در مدیریت کتابخانه‌های عمومی است. در انگلیس، بسیاری از کتابخانه‌های عمومی با همکاری داوطلبان اداره می‌شوند. این داوطلبان در برنامه‌های مختلف ازجمله مدیریت رویدادها، راهنمایی کاربران و ترویج کتابخوانی نقش دارند. در کانادا، مدل کتابخانه‌های جامعه‌محور به‌گونه‌ای طراحی شده است که ساکنان محلی در تصمیم‌گیری‌های کلان و سیاست‌گذاری‌های کتابخانه‌های عمومی مشارکت دارند. ایالات متحده نیز در برخی ایالت‌ها، مدل تعاونی برای اداره کتابخانه‌ها را اجرا کرده است که در آن، بودجه کتابخانه‌ها از طریق کمک‌های مردمی، حمایت سازمان‌های فرهنگی و همکاری با بخش خصوصی تأمین می‌شود.
با توجه به تجربیات جهانی برای گذار از یک نهاد صرفاً دولتی به یک پایگاه مردمی، می‌توان راهکارهای مختلفی را در نظر گرفت. یکی از این راهکارها، ایجاد هیئت‌های مشورتی مردمی در کنار مدیریت کتابخانه‌ها است. این هیئت‌ها می‌توانند شامل نمایندگانی از گروه‌های فرهنگی، نویسندگان، ناشران و کاربران فعال کتابخانه‌ها باشند تا در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با مدیریت و برنامه‌های کتابخانه مشارکت داشته باشند. تأسیس صندوق‌های حمایتی برای کتابخانه‌های عمومی نیز می‌تواند گامی مؤثر در تأمین منابع مالی پایدار باشد. با ایجاد چنین صندوق‌هایی و جلب حمایت‌های مردمی و سازمان‌های فرهنگی، منابع مالی لازم برای توسعه خدمات کتابخانه‌ها فراهم خواهد شد. علاوه بر این، توسعه برنامه‌های داوطلبانه در کتابخانه‌ها، نظیر اجرای برنامه‌های آموزشی، مشاوره مطالعاتی و کمک در برگزاری رویدادها، می‌تواند ارتباط جامعه را با کتابخانه‌ها تقویت کند. همچنین، افزایش تعامل میان کتابخانه‌های عمومی و مدارس و دانشگاه‌ها، از طریق برنامه‌های مشترک، می‌تواند به افزایش نقش کتابخانه‌ها در زندگی آموزشی و فرهنگی جامعه کمک کند.
تمام این فعالیت‌ها زمانی آغاز می‌شود که سیاستگذاران فرهنگی در قدم اول ضرورت وجود کتابخانه‌های عمومی برای همه افراد جامعه را درک کنند و بدانند که هزاران برابر از بی‌توجهی که امروز به کتابخانه‌های عمومی می‌شود، فردا باید صرف رفع آسیب‌های اجتماعی، مبارزه با مواد مخدر، طلاق، مفاسد اخلاقی و دیگر مشکلات اجتماعی شود. کتابخانه‌های عمومی تنها مراکزی هستند که درهای خود را به روی تمامی افراد جامعه، بدون هیچ‌گونه تبعیضی از نظر مذهب، جنسیت و سن، باز می‌گذارند. این ویژگی منحصر به‌فرد، کتابخانه‌ها را از سایر نهادهای فرهنگی متمایز می‌کند. در حالی که مدارس نقش بسیار مهمی در جامعه دارند، خدمات آنها تنها به دانش‌آموزان محدود است. در مقابل، کتابخانه‌های عمومی فضایی را فراهم می‌کنند که تمام اقشار جامعه می‌توانند از آن بهره‌مند شوند. به همین دلیل، ضروری است که توجه بیشتری به این نهاد فرهنگی مبذول شود، چرا که کتابخانه‌ها می‌توانند در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و ارتقای سطح آگاهی عمومی نقشی حیاتی ایفا کنند.
نظر شما